हवामान बदल आणि भारतातील विकास: विकासाला एक नैसर्गिक आव्हान

डॉ अरविंद रानडे

हवामानात टोकाचे वैविध्य असलेल्या भारतासारख्या देशात हवामानातील बदल अनपेक्षि त परिवर्त न घडवून आणत आहेत. बदलणारे तापमान, उष्णतेच्या लाटा, बदलणारे पर्जन्य मान, नद्याच्या पाण्याच्या पातळीत होणारे बदल, ऋतूचक्रात होणारे परिवर्तन या बदलांमुळे विकासाचे ठोकताळे बदलत आहेत. या सर्वामुळे विकासाला एक नैसर्गिक आव्हान उभे राहिले आहे. त्याचा घेतलेला आढावा.

---

हवामान बदलाच्या संदर्भात भारत एका अत्यंत निर्णायक टप्प्यावर उभा आहे. देशाच्या विविध भागांमध्ये वेगवेगळे प्रादेशिक बदल दिसून येत असून, हे बदल भारताच्या राष्ट्रीय विकासाच्या दिशेला प्रभावित करत आहेत. उत्तर भारतातील हिमालयीन प्रदेशात आता उष्णतेने उंच पर्वतीय भागांपर्यंत प्रवेश केला आहे. शिमला आणि मसुरीसारख्या पारंपरिक थंड हवेच्या ठिकाणांमध्ये आता तापमान नियमितपणे ३० अंश सेल्सियसपेक्षा जास्त जाताना दिसते. या तापमानवाढीसोबतच १९९० नंतर हिमवृष्टीमध्ये १५ ते २० टक्क्यांनी घट झाली आहे, ज्यामुळे भारतातील प्रमुख नद्यांच्या पाण्याच्या स्त्रोतांना थेट धोका निर्माण झाला आहे.

दक्षिण भारतातही तितकेच गंभीर आणि चिंताजनक बदल घडत आहेत. तमिळनाडू आणि केरळसारख्या राज्यांमध्ये उष्णतेच्या तीव्र लाटा वारंवार येत असून, चेन्नईसारख्या शहरांमध्ये उन्हाळ्यात तापमान ४५ अंश सेल्सियसच्या आसपास पोहोचत आहे. शतकानुशतकांपासून भारतीय शेतीला दिशा देणारा पावसाळ्याचा पारंपरिक नमुना आता अधिकच अनिश्चित आणि अस्थिर झाला आहे.

ऊर्जा, पर्यावरण आणि जलविषयक धोरणांवर काम करणाऱ्या ‘कौन्सिल ऑन एनर्जी, एन्व्हायर्न मेंट अँड वॉटर (CEEW)’ या गैर-नाफा आधारित संस्थेने केलेल्या अभ्यासानुसार, मागील पन्नास वर्षांत महाराष्ट्रात दुष्काळाच्या घटनांमध्ये सातपट आणि पूरांच्या घटनांमध्ये सहापट वाढ झाली आहे. भारताच्या विस्तीर्ण किनारपट्टीवर समुद्रपातळीतील सातत्याने होणारी वाढ शेतीची जमीन गिळंकृत करत आहे. परिणामी, अनेक पारंपरिक समुदायांना त्यांची पिढीजात घरे सोडून अंतर्भागात स्थलांतर करावे लागत आहे. या सगळ्या बदलांमुळे हवामान बदलाचा देशाच्या सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय विकासावर खोलवर परिणाम होत आहे.

हवामानाच्या पलीकडे: प्रणालीगत बदल समजून घेणे

हवामान बदल हे केवळ बदलत्या हवामानाच्या नमुन्यांपुरते मर्यादित नाही, तर ते पृथ्वीच्या संपूर्ण प्रणालीतील मूलभूत बदलांचे द्योतक आहे. कार्बन डायऑक्साइडसारख्या वायूंमुळे वातावरणात उष्णता थबकते आणि यामुळे पृथ्वीच्या तापमानात वाढ होते. औद्योगिक क्रांतीपासून मानवी कृतींमुळे वातावरणातील CO₂ सुमारे ५० टक्क्यांनी वाढला आहे, ज्यामुळे पृथ्वीचे सरासरी तापमान १.२ अंश सेल्सियसने वाढले आहे. ही तापमानवाढ जरी कमी वाटली तरी ती पृथ्वीच्या नाजूक समतोलात खोलवर ढवळाढवळ करते, जसे अगदी सौम्य तापाने आपल्या संपूर्ण शरीरावर होणाऱ्या परिणामांप्रमाणे. या संकटाचा सर्वांत गंभीर पैलू म्हणजे त्याचा अन्याय कारक प्रभाव. भारतासारख्या विकसनशील देशांनी ऐतिहासिकदृष्ट्या हरितगृह वायूंमध्ये तुलनेने अत्यल्प योगदान दिलं असलं, तरी त्यांना या परिणामांचा सर्वाधिक फटका बसतो आहे. अनियमित हवामानामुळे विशेषतः भारताच्या कृषी क्षेत्रा वर परिणाम होत आहे, जे क्षेत्र देशातील सुमारे ४५ टक्के लोकसंख्येला रोजगार देते. परिणामी, ग्रामीण जीवनमान आणि अन्नसुरक्षेला मोठं आव्हान निर्माण झालं आहे.

भारतातील पुढची वाटचाल: नवकल्पना आणि आशावाद

या सर्व आव्हानांमुळे परिस्थिती कठीण असली तरी भारतासाठी आशेची अनेक कारणं आहेत. शाश्वत जीवनशैलीचा प्राचीन वारसा आणि आधुनिक नवकल्पनांचा संगम भारताला हवामान बदलाच्या संकटाशी लढण्यासाठी एक अनोखी संधी देतो. भारताने अक्षय ऊर्जेच्या क्षेत्रात लक्षणीय प्रगती केली आहे. २०१४ मध्ये केवळ २.६ GW इतकी असलेली सौरऊर्जा क्षमता एप्रिल २०२५ पर्यंत १०० GW पेक्षा अधिक झाली आहे. राजस्थानमधील भदला येथील भव्य सौरऊर्जा प्रकल्प हे उदाहरण आहे की, वाळवंटसुद्धा स्वच्छ ऊर्जेच्या उत्पादनासाठी केंद्रबिंदू बनू शकतात. हवामान कृती आता केवळ धोरणांपुरती मर्यादित राहिलेली नाही, तर ती संपूर्ण भारतीय समाजात पसरत आहे. इंदूरसारख्या शहरांनी कचरामुक्तीच्या क्षेत्रात क्रांती घडवून आणली असून, नागरिकांच्या सहभागातून ते भारतातील सर्वांत स्वच्छ शहर बनले आहे. महाराष्ट्रातील दुष्काळग्रस्त भागांमध्ये, विशेषतः अहमदनगर जिल्ह्यातील शेतकऱ्यांनी जलसंधारण आणि हवामानसाक्षर शेती पद्धती अवलंबल्या आहेत. हवामान बदलाशी लढण्यासाठी अद्भुत तंत्रज्ञानाची गरज नाही, तर आपल्याकडे असलेली साधने आणि उपाय योग्य रितीने अमलात आणणं आवश्यक आहे. कोळशाऐवजी सौर आणि पवनऊर्जेचा वापर करणे, खासगी वाहनांऐवजी सार्वजनिक वाहतुकीला प्रोत्साहन देणे, मातीच्या आरोग्याचे संरक्षण करणारी शाश्वत शेती राबवणे, जंगलांचे संरक्षण करणे आणि नवीन झाडे लावणे, तसेच पाण्याचा सुज्ञ वापर करणे. हाच मार्ग भारताच्या हवामान सहनशीलतेचा आणि समृद्ध भविष्यासाठीचा आहे.

आर्थिक गरजा आणि संधी

हवामान बदलासंदर्भा तील उपाययोजना भारताच्या अर्थव्यवस्थेसाठी एक प्रचंड संधी निर्माण करत आहेत. केवळ स्वच्छ ऊर्जेकडे होणाऱ्या संक्रमणामुळेच लाखो रोजगार निर्माण होऊ शकतात. तज्ज्ञांच्या मते, २०३० पर्यंत भारतात अक्षय ऊर्जेच्या क्षेत्रात ३.४ दशलक्षांहून अधिक रोजगार तयार होऊ शकतात. हरित अर्थव्यवस्था ही इंजिनीअरिंग, शेती, स्थापत्यशास्त्र, धोरणनिर्मिती आणि उद्योजकता यांसारख्या अनेक क्षेत्रांमध्ये नव्या शक्यतांना जन्म देते. या पर्यायांचा अवलंब न केल्यास गंभीर परिणाम होऊ शकतात. अनियंत्रित हवामान बदलामुळे भारताच्या GDP च्या वाढीवर आणि श्रमिक उत्पादकतेवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. ही आर्थिक वस्तुस्थिती स्पष्ट करते की हवामान कृती ही केवळ पर्यावरणीय गरज नसून, भारताच्या सातत्यपूर्ण विकासासाठी आणि समृद्धीसाठी

आर्थिकदृष्ट्याही अत्यावश्यक आहे.

भारतीय प्राचीन मूल्यव्यवस्थेचे शिक्षण

भारतीय संस्कृतीने निसर्गाला आई समान मानले असून, हवामान बदलाच्या समस्येवर उपाय शोधण्यासाठी ती अमूल्य शहाणपण प्रदान करते. “अपरिग्रह” म्हणजेच अल्पोपभोग या तत्त्वाने विचारपूर्वक उपभोगास प्रोत्साहन दिला आहे. पवित्र वने जपण्याची पारंपरिक प्रथा ही जैवविविधतेचे संरक्षण करणारी होती, तीही पश्चिमी पर्यावरण चळवळी सुरू होण्याच्या कित्येक शतकांपूर्वी. भारतीय शेतीचे परंपरागत वारसे म्हणजे मिश्रपीक पद्धती, पाण्याची साठवण आणि नैसर्गिक कीड नियंत्रण — ही सर्व पद्धती आता रासायनिक शेतीला पर्याय म्हणून पुन्हा उजळून निघत आहेत. हवामान बदलाचे आव्हान निःसंशयपणे मोठे आहे, पण त्याला तोंड देण्यासाठी भारताकडे नवकल्पना आणि अनुकूलतेची असीम क्षमता आहे. ही क्षमता आपण आधीच अनेक शाश्वत आणि पर्यावरणसंवर्धन करणाऱ्या उपक्रमांद्वारे साकार करत आहोत. या गतीचा वेग कायम राखण्यासाठी संपूर्ण समाजाचा समन्वय आवश्यक आहे. विशेषतः तरुण पिढीतील जिज्ञासा आणि नवप्रवर्तनाची भावना जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठी प्रचंड शक्यता निर्माण करत आहे. INSPIRE MANAK, अटल टिंकरिंग लॅब्स, नवीन राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० यांसारख्या उपक्रमांद्वारे परिस्थितीजन्य प्रणालीगत बदल घडवून आणण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. परंपरागत ज्ञान आणि आधुनिक विज्ञान यांचा संगम, तसेच व्यक्तिगत कृती आणि सामूहिक उद्दिष्ट यांचे संकलन करून भारत केवळ स्वतःसाठीच नव्हे, तर जागतिक समुदायासाठीही एक शाश्वत भविष्यासाठीचा आदर्श मार्ग घडवू शकतो.

(लेखक नॅशनल इनोव्हेशन फौण्डेशनचे संचालक आहेत.)