ऑक्टोबर हा महिना केवळ दिनदर्शिकेतील आणखी एक टप्पा नाही, तर मूल्यांचा, परंपरेचा आणि प्रेरणेचा संगम आहे. गांधी जयंती आणि लाल बहादुर शास्त्री जयंती साधेपणा, प्रामाणिकपणा आणि स्वावलंबन यांची अखंड शिकवण देतात. प्रयोगशाळेतील प्रत्येक प्रयोग, संशोधनातील प्रत्येक पाऊल हे याच तत्त्वांवर आधारलेले असले पाहिजे.  

​

याच महिन्यात येणारा दसरा अंध:कारावर प्रकाशाचा, अन्यायावर न्यायाचा, अंधश्रद्धेवर विवेकाचा विजय घडवून आणतो. विज्ञानाच्या क्षेत्रातही हीच दिशा घ्यावी लागते. आंधळ्या श्रद्धेपेक्षा प्रश्न विचारण्याची हिंमत आणि सत्याचा शोध घेण्याची वृत्ती हीच खरी विजयादशमी. 

​

याच मंगल प्रसंगी विजयादशमीच्या दिवशी प्रारंभ होत असलेल्या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या शताब्दी वर्षाच्या निमित्ताने आम्ही विज्ञानवृत्ती, संशोधनवृत्ती आणि
राष्ट्रहिताच्या बांधिलकीची सर्व स्वयंसेवकांना मन:पूर्वक शुभेच्छा देतो. हे शताब्दी वर्ष ज्ञान, विज्ञान आणि सामाजिक मूल्यांची सांगड घालणारे, राष्ट्रहितासाठी नवी ऊर्जा देणारे ठरो, अशी अपेक्षा.

​

थोड्याच दिवसांत येणारी दिवाळी घराघरांत दिव्यांची उधळण करेल आणि त्या तेजोमय वातावरणात ज्ञानाच्या विश्वातही नव्या प्रकाशपुंजांची निर्मिती होईल. कल्पनांची ठिणगी, संशोधनाचा दीपप्रज्वलन आणि स्वप्नांना उजळून टाकणारी उज्ज्वल दिशा देत भविष्यकाळाला नवी प्रेरणा मिळेल.

​

याच पार्श्वभूमीवर आपण विज्ञानातील झपाट्याने वाढणाऱ्या एका महत्त्वाच्या शाखेकडे लक्ष देऊया – जीवभौतिकशास्त्र. ही शाखा जीवशास्त्रातील गुंतागुंतीच्या प्रक्रिया भौतिकशास्त्रीय पद्धतीने उलगडण्याचा प्रयत्न करते. संगणकीय मॉडेलिंग, अणूस्तरावरचे विश्लेषण आणि अचूक मोजमाप यांच्या सहाय्याने डीएनए, प्रोटीन, पेशींच्या झिल्ली यांसारख्या सूक्ष्म रचनांचा अभ्यास शक्य झाला आहे. नॅनो तंत्रज्ञान, क्वांटम यांत्रिकी आणि आधुनिक सूक्ष्मदर्शक पद्धतींनी संशोधनाला गती दिली आहे. मेंदूची कार्यपद्धती, पेशींमधील संप्रेषण, जैवविद्युत संकेतांचे विश्लेषण यामुळे वैद्यकीय शास्त्रात MRI, PET scan, नुरोइमॅजिंग सारखी उपकरणे विकसित झाली आहेत. औषधनिर्मिती, रोगांचे निदान, जनुकस्तरावरील उपचार, कृत्रिम अवयव निर्मिती आणि जैव-संवेदक तंत्रज्ञान या क्षेत्रांत जीवभौतिकशास्त्राचे योगदान अनमोल आहे. अलीकडच्या काळात कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि मशीन लर्निंगच्या मदतीने जैविक माहितीचे विश्लेषण अधिक अचूकपणे होऊ लागले आहे. त्यामुळे २१व्या शतकातील संशोधनविश्वात जीवभौतिकशास्त्र हे केवळ केंद्रस्थानी नाही तर अत्यावश्यक ठरले आहे.

​

आपल्या या अंकातही विविध विषयांवरील आकर्षक व अभ्यासपूर्ण लेख वाचायला मिळतील. न्यायवैद्यक (फॉरेन्सिक) प्रयोगशाळांवरील लेखात गुन्हेगारी तपासातील वैज्ञानिक पुराव्यांचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. भाषा विज्ञानाची ओळख करून देणारा लेख वाचकांना एका नव्या शास्त्रीय क्षेत्राची सफर घडवेल. “देखिले न डोळा” या नियमित मालिकेतून खगोल जगाचा शोध घेता येईल, तर “जैवविविधता” या मालिकेतून निसर्गातील विविधतेचा अद्भुत अनुभव घेता येईल. याशिवाय अलीकडे सृष्टिज्ञानतर्फे शालेय विद्यार्थ्यांसाठी आयोजित विज्ञान लेखन कार्यशाळेचा अहवाल प्रेरणादायी ठरेल. तो नक्की कुठून आला: कोविडच्या उगमाचे रहस्य आणि वास्तव या पुस्तकाचे परीक्षण महामारीविषयक समज वाढवेल, तसेच भारतीय शास्त्रज्ञ आणि योगदान या सदरात प्रा. सुलोचना गाडगीळ यांच्या कार्याचा आढावा घेतला आहे.

ज्ञान, विज्ञान आणि संशो धनाची ही परंपरा आपण पुढे नेऊ, हीच अपेक्षा.