स्वदेशी क्षेपणास्त्र आकाश

श्री. काशीनाथ दामोदर देवधर

डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांच्या दूरदृष्टीतून विकसित केलेल्या एका महत्वाकांक्षी प्रकल्पातून भारताने जगाला आपल्या सामर्थ्याची झलक दाखवून दिली. पृथ्वी, आकाश, त्रिशूल, नाग आणि अग्नि या पाच आंतरराष्ट्रीय महत्वाच्या क्षेपणास्त्रांचा विकास एकात्मिक निर्देशित क्षेपणास्त्र विकास कार्यक्रम अर्थात IGMDP (Integrated Guided Missile Development Program) या अंतर्गत केला. पृथ्वी क्षेपणास्त्र हे पहिले जमिनीवरून जमिनीवर (SSM) मारा करणारे १०० कि. मी. पल्ला असणारे क्षेपणास्त्र जे जमिनीवरून अथवा जहाजातून डागता येते. आकाश हे दुसरे जमिनीवरून हवेमध्ये (SAM) मारा करणारे ३० कि. मी. पल्ला असणारे क्षेपणास्त्र, तर त्रिशूल हे तिसरे जमिनीवरून हवेमध्ये (SAM) मारा करणारे केवळ ९ कि. मी. पल्ला असणारे क्षेपणास्त्र. नाग हे चौथे क्षेपणास्त्र रणगाडा विरोधी (Anti-Tank Guided Missile ATGM) आठ कि. मी. पल्ला असणारे क्षेपणास्त्र. सर्वात महत्वाचे म्हणजे जमिनीवरून जमिनीवर मारा करणारे पाचवे क्षेपणास्त्र अग्नि याचा पल्ला १००० कि.मी. आहे. आता प्रत्येक क्षेपणास्त्र हे वाढता पल्ला, वाढती अचूकता व सातत्यता, कमीत कमी किंमत, असे सर्व टप्प्या टप्प्याने अद्ययावत व अत्याधुनिक तंत्रज्ञान विकसित करून त्याच्या शृंखला मधे विकसित केले आहेत. उदा. पृथ्वी-१, पृथ्वी-२, पृथ्वी-३ किं वा अग्नी -१, अग्नी -२, अग्नी -३, अग्नी -४, ICBM अग्नी -५ वगैरे. ही सर्व क्षेपणास्त्रे त्याच्या विवि ध प्रकारां (Variants) सह भारतीय सशस्त्र दलांच्या सेवेत रुजू आहेत व त्याची स्वदेशी निर्मितीही चालू असून सेनांना पुरवठा सुरू आहे.

क्षेपणास्त्र म्हणजे काय ?

क्षेपणास्त्र म्हणजे असे शस्त्र की हवेमध्ये प्रवास करतानाही त्याला सतत उर्जा पुरविली जाते व ज्याला योग्य दिशा देण्याची यंत्रणा शेवटपर्यंत म्हणजेच लॉंचरपासून लक्ष्य गाठेपर्यंत कार्यरत असते. त्यामुळे अचुक लक्ष्यभेद शक्य असतो. २०१४ मध्ये भारतीय वायु सेनेच्या सेवेमध्ये रुजू केलेले आकाश या क्षेपणास्त्राच्या उत्पादन जथ्यामधील सहजगत्या निवडलेल्या दोन क्षेपणास्त्रांची यशस्वी फायर चाचणी बालासोर येथे केली. यावेळी “लक्ष्य” या मनुष्यरहित विमानाने ओढत नेलेल्या शीघ्र गतिने पुढे येणा-या व मागे जाणाऱ्या टारगेटचा अचूक वेध घेतला. यावेळी “आकाश क्षेपणास्त्र प्रणाली” आणि “टारगेट प्रणाली” याचा वापर संपूर्णपणे भारतीय वायुदलाच्याच सदस्यांनी व जवानांनी केला. आणि त्यायोगे या आकाश क्षेपणास्त्रांच्या सर्वच क्षमतांची चाचणी यशस्वी झाली. यासाठी वायुदलाच्या दोन वाहिन्या (Squadrons) तैनात केल्या होत्या, की ज्या वाहिन्यांमध्ये आकाश क्षेपणास्त्रे संमिलित केली आहेत.

आकाश क्षेपणास्त्र असणारी तुकडी (Battery) ही चार स्वयंचलित वाहनांची असते. हे वाहन चाकांचे (Wheeled Vehicle) किंवा लोखंडी पट्ट्यांच्या चाकाचे (Tracked Vehicle) वाहन की ज्यावर तीन आकाश क्षेपणास्त्रे बसविलेली असतात. त्याच बरोबर एक राजेंद्र नावाचे स्वदेशी तंत्रज्ञानाने बनविलेले BLR (Battery Level Radar) आणि एक नियंत्रण कक्ष (कमांडपोस्ट) (Battery Control Centre) वायुदलाच्या एका वाहिनीमध्ये (Squadron) दोन तुकडयांचा (Battery) समावेश केलेला असतो. त्याच बरोबर एक समूह नियंत्रण कक्ष (Group Control Centre -GCC) याची भर पडते व ते सर्वांना आदेश व नियंत्रण मुख्यालय (Command and Control HQrs) प्रमाणे कार्य करते. अशाच चार छोटया तुकडयांचा सैन्यदलामध्ये समूह (Group) त्याला “आकाश समूह” याप्रमाणे रचना केली आहे. अर्थातच ही प्रणाली वायूदलाप्रमाणे सैन्यातही (स्थल सेना) २००९ पासून सेवेत आहे. आकाश प्रणाली ही रेल्वे, रस्ते अथवा हवेतून (विमानाद्वारे) तैनात केली जाते.

आकाश क्षेपणास्त्र हे फिरते जमिनीवरून हवेमध्ये मारा करणारे, संपूर्णपणे भारतीय तंत्रज्ञानाने बनविलेले, DRDO ने त्याचे अभिकल्पन व विकास केला असून आयुध निर्माणी, भारत डायनॅमिक्स आणि भारत इलेक्टॉनिक्स यांनी आतापर्यंत एकूण १५५०० आकाश क्षेपणास्त्रे निर्माण केली आहेत. एका क्षेपणास्त्राची किंमत तुलनात्मक पाहिली तर आकाश पेक्षा ८-१० पट महाग असे पाश्चिमात्य समकक्ष क्षेपणास्त्र MIM104 पेट्रीयट (Patriot) आहे. एका पाश्चिमात्य क्षेपणास्त्राची किंमत ५ ते ६ कोटी रूपये आहे. भारताच्या वायुदल व सैन्यदलाने मि ळून २३६०० कोटी रुपयांची “आकाश क्षेपणास्त्र प्रणाली” निर्माण करून त्याचा पुरवठा करण्याचा कार्यादेश दिला आहे.

आकाश क्षेपणास्त्र ही फिरती (Mobile), अनेक दिशांनी येणा-या अनेक लक्ष्यांपासून संरक्षण करणारी एकाच वेळी अनेक लक्ष्यवेध व लक्ष्यभेद करणारी स्वयंचलित प्रणाली आहे. स्वयंचलित हवाई सुरक्षा प्रणालीची कार्ये

१. आज्ञांकित पाळत ठेवणे (Programmable Surveillance)

२. लक्ष्य शोधणे (Target detection)

३. लक्ष्य संपादन करणे (Target acquisition)

४. लक्ष्याचा सतत माग काढणे (Target tracking)

५. लक्ष्याची ओळख पटवणे (Target Identification)

६. धोक्याचे मूल्यांकन करणे (Threat evaluation)

७. धोक्याचा अग्रक्रम निश् चित करणे (Prioritization)

८. क्षेपणास्त्रास लक्ष्य नेमून देणे (Assignment)

९. लक्ष्य भेद करणे (Engagement)

वरील सर्व कार्ये स्वयंचलित पध्दतीने करून येणा-या शत्रुच्या फायटर किंवा बॉम्बर विमाने, हेलिकॉप्टर, ड्रोन, UAV... अति उंचीवरील हेरगिरी व टेहळणी करणारी विमाने किंवा कमीउंचीवरील क्षेपणास्त्रे (Cruise Missiles) या प्रकारच्या शत्रुच्या लक्ष्यांचा भेद करण्यासाठी सगळी एकत्रित यंत्रणा एकात्मिक पध्दतीने कार्यरत असावी लागते. या सर्व यंत्रणेमध्ये सर्व रडार (BLR,GCC, 3D Central acquisition Radar(3D- CAR)) कमांड कंट्रोल सेंटर्स, सर्व क्षेपणास्त्र प्रक्षेपक यांचा योग्य समन्वय करून योग्य वेळी योग्य क्रिया कराव्या लागतात. त्या सर्वांच्या योग्य समन्वयाने सर्व क्रिया सुरळीत पार पाडल्या जातात.

सर्व सेफ्टी इंटरलॉक्स योग्य वेळी खुले करून क्षेपणास्त्र झेपावते व लक्ष्याचा भेद करते यासाठी योग्य संचार जाल (Communication Network), “आकाश” मधे प्रगत ECCM (Electronics & Communication Counter Measure) हे फीचर्स वेगवेगळ्या स्तरावर दिलेले आहेत. आकाश क्षेपणास्त्र प्रणालीचे वैशिष्टय म्हणजे Modular Design व फिरती (Mobile) यंत्रणा, महत्वाचे म्हणजे क्षेपणास्त्र कोणत्याही दिशेला सहजतेने वळविता येणे तेही हवेतल्या हवेत त्यामुळे लक्ष्यभेद शक्यता खूपच वाढते. राजेंद्र नावाचा बहुउद्देशीय Phased Array रडार व त्या बरोबर असणारी जामर विरोधी यंत्रणा (ECCM) यामुळेच आपल्या दिशेने येणारा वा आपल्या पासून बाहेर जाणारा धोका (Target) याचा लक्ष्यभेद निश्चित करतात. आकाश क्षेपणास्त्र डागल्यापासून लक्ष्यभेद होईपर्यंत रॅमजेट इंजिन कार्यरत असते त्यामुळे शेवटपर्यत त्याचा वेग राखता येतो. त्याच प्रमाणे शेवटपर्यंत कमांड व गाईडन्स मिळतो त्यामुळेच लक्ष्य अचुकतेने भेदले जाते.

आकाश क्षेपणास्त्राचे सुरवाती (सन १९९०) चे गुणधर्म

• जन ७२० कि.ग्रॅ.

• लांबी ५७८ सेंटीमीटर

• व्यास ३५ सेंटीमीटर

• बॉम्ब (Warhead) -High Explosive Pre-fragmented Warhead

• बॉम्बचे वजन ६० कि.ग्रॅ.

• बॉम्ब क्रि यान्वयन - RF Proximity Fuse.

• लक्ष्य गाठण्याची जास्तीत ज्यास्त उंची १८ कि.मी.

• पल्ला (Range) ३० कि.मी.

• वेग स्वनातीत २.५ मॅक SD element introduced.

याचाच उपयोग सुरक्षा कवचासा ठी करून Anti-Ballistic Missile interceptor Akash विकसित करून यशस्वी चाचणी द्विस्तरीय सुरक्षा चाचणी केली. पृथ्वी वरील वातावरणात व वातावरणाच्या बाहेरून येणाऱ्या लांब पल्ला असणाऱ्या क्षेपणास्त्राचा अचूक वेध घेण्याची क्षमता सिध्द करून आपण “समर्थ भारत” बनविण्याकडे बरीचशी वाटचाल केली आहे. ऑपरेशन सिंदूर मध्ये विविध स्वदेशी शस्त्रास्त्रे यांचा प्रभावी उपयोग करून आत्मनिर्भर भारत अभियान संरक्षण क्षेत्रात किती अत्यावश्यक आहे याची प्रचिती आली. कारण आत्मनिर्भरतेमुळे आपले परदेशातील अवलंबित्व मोठ्या प्रमाणात कमी झाले आणि युद्धासाठी होणारा खर्च १० ते १५ पटीने कमी झाला. त्याच बरोबर महत्त्वाचे म्हणजे यामुळे जगातील भारताचे स्थान महाशक्ती म्हणून उदयाला आले, प्रभाव व मित्र देशांची संख्या वाढली. डॉ. कलाम नेहमीच आम्हाला म्हणत असत की, “STRENGTH RESPECTES BY STRENGHTH” याची प्रचितीच ऑपरेशन सिंदूरमुळे आली.

।। भारत माता की जय ।।

(लेखक संरक्षण संशोधन व वि कास संस्थेतील (DRDO) निवृत्त ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ आहेत.)