संस्कृती आणि विज्ञान

श्री. संदिप राणे

विज्ञान आणि संस्कृती हे परस्पर विरोधी असतात असा भ्रम निर्माण केला जातो. संस्कृती आणि विज्ञान सोबतच वाटचाल करीत असतात. त्यांची भूमिका परस्परांना पूरकच असायला हवी. भारताच्या भूतकाळाचा अभ्यास केल्यास, तसा विचार आपल्या पूर्वजांनी केला होता हे लक्षात येते.

मनुष्य हा एक प्राणी आहे हे काही शेकडो वर्षापूर्वीच्या मानवाला ठामपणे माहीत होते तेवढं आता वाटत नाही. ते पुराव्यामध्येही सिद्ध होतं. विकासाच्या वाटेवरून चालताना निसर्ग, संस्कृती यांचा संबंध कमी कमी होत जातो. चालीरीती, परंपरा यांचा संबंध थेट निसर्ग विज्ञान, आरोग्य, पदार्थ विज्ञान, कला, स्थापत्य यांच्याशी आहे. तशी मान्यता कमी कमी होत जात आहे. म्हणजे धर्मातलं मर्म कमी होऊन कर्म आणि कांड यांची दुष्ट युती सुरू करणे सुरू झालेल आहे. हे उत्सव मोठे करत जाणं यातून निर्माण झालेलं आहे .थोडक्यात उदाहरण द्यायचे तर दत्तगुरूंच्या पुण्य क्षेत्रांचा विकास करताना जर औदुंबराची झाडे अडथळा वाटत असतील तर यातील धर्मातील मर्म समजलेलं नाही असाच त्याचा अर्थ आहे. कारण औदुंबर वृक्ष जास्त प्रमाणात हवेतील बाष्प शोषून घेऊन आपल्यामध्ये साठवून ठेवतो. नंतर ते पाणी  किती उपलब्धता निर्माण करते हे सांगायला नको आणि तो लेखाचा विषयही नाही.                            

असो, प्रस्तावना आवश्यक होती कारण देशभर सर्वत्र विविध चालीरीती संस्कृती चालत आलेले असतात. पण प्रत्येक भौगोलिक परिस्थितीनुसार त्या बदलतात.कारण मनुष्य स्वभावाप्रमाणे प्रत्येक भौगोलिक परिस्थितीला माणूस तिथे निर्माण होणाऱ्या मानसिकतेप्रमाणे घडलेला आणि घडवलेला असतो. जसे की जास्त पर्यावरणात राहणारा माणूस अधिक तीव्रतेने निसर्गाचा विचार करतो. जसजसा तो निसर्गापासून दूर जातो तशी त्याची विचारसरणी पर्यावरणाप्रती कमी होत जाते. याचा दुसऱ्या बाजूने विचार केला तर निसर्गाच्या सानिध्यात राहणाऱ्या माणसांमध्ये वस्तू जपून वापरण्याची किंवा थोडक्यात वापरण्याची प्रवृत्ती निर्माण झालेली असते आणि निसर्गापासून दूर राहणाऱ्या माणसाची प्रवृत्ती निसर्गात ओरबाडण्याची झालेली असते.

सिंधुदुर्ग हा दाट पर्यावरण असलेला प्रदेश. त्यामुळे तिथले निसर्ग विज्ञान प्रत्येक संस्कारात ठळकपणे जाणवते. सुरुवात करायची झाली तर अगदी चैत्र पाडवा. पालवी फुटायला सुरुवात झालेला ऋतू कसा सांभाळायचा आणि या सांभाळण्याने पुढचे पूर्ण सगळे ऋतू कसे सांभाळले जातील याचा धडा म्हणजे सिंधुदुर्गातला गुढीपाडवा सण. गुढी उभारली जातेच, सगळ्या परंपरा होतातच, पण याच दिवशी गावात पंचांग वाचन होते. कच्चा फणस भाजून त्याचा प्रसाद होतो. कडूलिंबाचा कडू पाला वाटून त्याची चटणी प्रसाद म्हणून खाल्ली जाते. हे सगळे संदेश काय सांगतात. मराठी महिन्याचे पूर्ण वाचन मंदिरात झाल्यामुळे वर्षभर ऋतूंची परिस्थिती कशी असेल यावर चर्चा संवाद होतो. शेती कशी करावी लागेल यावर हे मार्गदर्शन उपयोगी ठरते. दुष्काळाची शक्यता वर्तवली असल्यास त्याप्रमाणे  नियोजन करता येते. अशाप्रकारे पर्यावरण आणि संस्कृतीची उत्कृष्ट सांगड घालून दिलेली आहे. मी संक्षिप्त रूपात हे दाखवण्याचा प्रयत्न करतोय. प्रत्येक गोष्ट जितके विस्ताराने लिहायची तितकी ती मोठी होईल. प्रत्येक क्षणाचा एक वेगळा लेखही होईल.                        

असो, त्यानंतर एक फार मोठी गोष्ट सिंधुदुर्ग रत्नागिरी मध्ये होते ती म्हणजे गावची पारध, म्हणजे गाव, देवासाठी शिकारीला निघतो. सर्व जंगलातून ओरड करून, जंगलातले काही प्रमाणात रान काढून गावकरी शिकार करतात. यामुळे जंगलातील सगळे प्राणी पुढील दाट जंगलात पळून जातात. अगदी साळींदर प्राण्यापासून ते वाघापर्यंत. याच काळात लोक आपली शेतीची कामं उरकून घेतात. म्हणूनच याला शिकार न म्हणता पारध म्हटले गेले. कारण भीती दाखवणे हाच फक्त हेतू आहे. वन्यप्राणी दाट जंगलांमध्ये गेल्यामुळे वन्य प्राण्यापासून होणारे शेती नुकसान टाळले जात होते. या सिंधुदुर्गात बाळशास्त्री जांभेकर  ज्यांना आपण दर्पणकार म्हणतो त्यांचे देवगड तालुक्यात पोंभुर्ले हे गाव आहे. या गावात वाघाची शिकार करण्याची पद्धत होती. त्याची मिरवणूकही निघायची. हाही उद्देश भीती दाखवण्यापुरताच मर्यादित होता. अजूनही त्या मंदिरात वाघाचा पिंजरा दिसतो. उद्देश समूळ उच्चाटन हा कधीच नव्हता. पण जंगलांना सुद्धा अनेक मार्गाने विश्रांतीची गरज असते ती अशाच मार्गातून मिळत होती. मी अशा अनेक गोष्टींचा विचार करताना म्हणतो की या भोळ्या माणसांना एवढं निसर्गाचं पर्यावरणाचं आणि विज्ञानाचे भान कुणी दिलं असेल. कुठल्या शाळेत एवढं शिक्षण होतं. तेव्हा वाटतं की कुठल्याही सर्टिफिकेट शिवाय येणार ज्ञान  महत्त्वाचं, की सर्टिफिकेट  दर्शवणारा शिक्षण महत्वाचे.

तशीच अजून एक अप्रतिम पद्धत म्हणजे गाव पाळण. आता कोविड नंतर अनेकांनी अनेक मार्ग अवलंबले. पण गाव पाळण हे कित्येक शेकडो वर्षापूर्वी राबवलेली यंत्रणा. गावचे सगळे पाळीव प्राणी सोबत घेऊन गाव सोडायचा. जंगलात झोपडी करून राहायचं आणि आपण कायम राहतो ती जागा शुद्ध करायची. लहान-मोठे भेद न करता एकत्र राहायचं. त्याला आपण क्वारंटाईन म्हणतो.  जगात कुठेही माहित नाही एवढ्या देवराया एकट्या सर्वात लहान असलेल्या सिंधुदुर्ग जिल्यात आहेत. किती तर १४९८. त्या आजही उभ्या आहेत. माणूस सोडून इतरही प्राणी देवानेच निर्माण केले आहेत ही मान्यता माणसांकडून हजारो वर्षांपूर्वी मान्य केलेली आहे. केवढी ही समज. किती हा शहाणपणा. अतिक्रमणाच्या आजच्या विश्वात वेडेपणा ठरवा अशीच ही कृती. एका तोंडवली नावाच्या गावात देव शेती नावाने शेती होते. किती? तर ती आहे शेकडो एकर. मुळात ती एक पाणथळ जमीन पण ती देवाच्या नावाने चालवली तरच हा असलेला पाण्याचा स्त्रोत हजारो वर्ष टिकेल हा दाखवलेला शहाणपणा. शेतीकाळात पाणी बाहेर काढण्याचा व्यवस्थापन अप्रतिम रित्या केले जाते. या अशा थंड पाण्यात उबदारपणा निर्माण व्हावा म्हणून शेकडो एकर जमीन शेकडो गावकऱ्यांकडून एकाच वेळी मशागत केली जाते आणि ही शेती जगवली जाते. सारेच कसे निशब्द करणारे. किती पद्धती मांडू इथे. सावंतवाडी तालुक्यात एक वाफोली नावाचे गाव आहे.

त्या गावची पद्धत आहे विहीर मारायची नाही. मारायचीच झाली तर देवाची परवानगी घ्यायची. म्हणजे प्रसाद घ्यायचा. कारण शोधायला गेलं तर अनेक पुढील नियमही कळाले. नदीच्या पाण्यात कपडे धुवायचे नाही. गुरे धुवायचे नाही. कारण हेच पाणी थेट पिण्यासाठी वापरले जाते. डोंगरामधून येणारे पाट शेतात जाऊन पुन्हा वळवून ओढ्यात सोडलेले आहेत. मग मला कळाले की परमेश्वराने पृष्ठभागावरच जर पाणी आणून दिले असेल तर आपण खोदकाम करून नक्की काय मिळवण्यासाठी प्रयत्न करणार आहोत? पण हा नियम वर्षानुवर्ष टिकला कारण माणसापेक्षा श्रेष्ठ ठरवलेल्या व्यक्तीची अट घातली गेली म्हणूनच. हे सगळं पाहताना मला सारखं वाटतं की या सगळ्या मॅनेजमेंट गुरूंना पुन्हा बोलवावं. त्यांच्याकडून सगळं समजून घ्यावं. लिहून ठेवावं. आम्ही आज ज्या विज्ञानाच्या बाता मारत आहोत त्या त्यांच्याकडून प्रात्यक्षिक रुपात समजावून घ्याव्यात.

कोकणाने नेहमीच पर्यावरणाचा आदर केला आहे. जिल्हा कुठलाही असो गावागावात थोडीफार पद्धत आवश्यकतेनुसार बदललेली. होळी संपूर्ण भारतात लाकडं जाळून करतात. दुसऱ्या दिवशी रंग खेळतात अशी असते. पण सिंधुदुर्ग, रत्नागिरी मध्ये होळी पाच दिवसापासून पंधरा दिवस असते. गावाप्रमाणे दिवस बदलतात. पण विचार केला तर कळतं की होळी हा सण वसंत ऋतू येण्याच्या पूर्वीच्या कालावधीमध्ये येतो. ग्रीष्माचा उकाडा असतो. सगळीकडे पानझड झालेली असते. मानसिकतेमध्ये सुद्धा एक नकारात्मकता आलेली असते. अशी परिस्थिती उभी असताना याच काळात सिंधुदुर्गात आनंदी वातावरण निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला आहे. तो या रीतीतून वेगवेगळे वेशभूषा, रंग, चेहरा, विनोद, काहीही बोललं तरी वाईट न वाटून घेण्याचा संदेश यामुळे वातावरणातली ही नकारात्मक ता दूर व्हावी हाच उद्देश आहे. होळीभोवती गवताचा जाळ करून नाचायची पद्धत आहे. या अधिकच्या उष्णतेने जमिनीवर कमी दाबाचा पट्टा लवकरात लवकर तयार व्हावा. पावसाळ्यापूर्वी वळीव आणावा हाही उद्देश आहे. पाणगळीच्या या काळात सगळीकडे आग लागू नये म्हणून ठराविक ठिकाणी आगीचे वातावरणही तयार करावे. झाडांच्या फांद्या कापून ठेवायच्या. झाडांची बुंध्यांची नीट वाढ व्हावी यासाठी ही व्यवस्था तयार करायची. अशा अनेक गोष्टीचा एका सणातून पुढे चांगल्याप्रकारे उपक्रम राबवला जातो. हे सगळं अशा व्यवस्थापनांमुळे शक्य होते.

अशीच आणखीन एक वेगळी व्यवस्था निर्माण करणारी सोपी पद्धत सिंधुदुर्गमध्ये जपली गेली ती म्हणजे ग्रामदैवतेच्या जत्रा. प्रत्येक गावाचा दिवस वेगळा. कारण लोकांना एकत्र येता यावं म्हणून. उद्देश जत्रेचा म्हणजे entrepreneurship उभी करणे. गावागावात असलेले उद्योग, कला, संस्कृती अनेकांसमोर यावी. लोकांशी संवाद व्हावा.  इतर गावच्या लोकांनाही प्रत्येक गावचे उत्पादित माल  कळावे इतका मोठा उद्देश या जत्रांमध्ये आहे. असे नसते तर इतर सणांसारखाच एकच मुहूर्त सगळ्या जत्रांना असला. मार्गशीर्ष महिन्याचा प्रत्येक वेगवेगळा दिवस प्रत्येक गावासाठी नोंद करून ठेवलेला आहे. या सगळ्यांमध्ये करमणूक म्हणून दशावताराचे व्यवस्थापन केले आहे.

ही करमणूक पहाटेपर्यंत चालते आणि त्यानंतर सूर्योदय झाला की सगळे आपापल्या घरी निघून जातात. अशी व्यवस्था प्रस्थापित केलेली होती. आता सगळं उत्सवापुरतं मर्यादित झाल्या. त्यातून अनेक चुकीच्या गोष्टीही पुढे आल्या आहेत. सगळंच बदलत चालल आहे म्हणूनच यापूर्वी म्हणालो तसं धर्मातलं मर्म जिवंत राहिलं तर मर्मातुन मिळणार ज्ञान विज्ञान आणि समाधान बाजूला  पडणार नाही. मला चांगला आठवत की मी वडिलांना विचारलं होतं की सिंधुदुर्गात तरंगांच्या रूपात देव का असतात? ते अंगात येतं ते देव असतात का? वडिलांनी खूप समर्थक उत्तर दिलं होतं. की सिंधुदुर्ग हा नेहमी बाप दाखव नाहीतर श्राद्ध कर, या प्रवृत्तीचा राहिला आहे. उगाचच कशाच्या मागे लागायचं नाही ही मूळ वृत्ती. मग ते देवाच्याही मागे असाच तो जाणार नाही. कुणीतरी नम्रपणे वाकायला समोर हवं यासाठी देव हवाच. पण तो दिसायलाही हवा हा ही कोकणी हट्ट. म्हणून तरंग. त्यात जी. ए. सावंत सर मराठीचे तज्ञ शिक्षक आणि माझे गुरु यांनी आणखी एक माहिती जोडली, की सिंधुदुर्ग, रत्नागिरी येथील मंदिर भक्ती मार्गासाठी कमी आणि न्यायदानासाठी जास्त वापरली जातात. मंदिरांमध्ये देवाच्या रूपाने न्याय केले जातात अशी श्रद्धा आहे. कोकणी माणूस कुणाच्या बापाला नमणार नाही तो देवालाच नमू शकतो. हे मानसशास्त्र विचारात घेऊन ज्यांनी कोणी ही व्यवस्था निर्माण केल्या त्यांनी देव मध्ये घेतलाच पण निसर्गाचा जास्त विचार केला. पावसाळ्यात पाऊस खूप म्हणजे म्हणजे पालेभाज्या कमी किंवा कीड लागण्याची शक्यता. म्हणून वेलवर्गीय भाज्यांची लागवड केली जाते. त्या लावायलाच हव्यात म्हणून त्यांची ही व्यवस्था सणांमध्येच घालून दिलेली आहे.

श्रावण महिन्याचे सगळे सण आणि भाद्रपद महिन्यात येणारा गणेश उत्सव यामध्ये काही नियम आहेत. गणपतीत येणारी गौरी हिचा प्रसाद या सगळ्या वेलवर्गीय भाज्यांच्या पानांमध्येच दिला गेला पाहिजे अशी अट घातली आहे. त्यात काही कंदमुळांची पानेही असायला हवी. या अटीमुळे या सर्व पिकांची परसबागेत तरी लागवड केली जातेच.

या लागवडीची आठवण राहावी म्हणून अक्षय तृतीयेला लागवडीचा घाट घातला गेला आहे. तोही शास्त्रीय दृष्टीकोण आहे. कारण मिरग सुरू झाला की जोरदार पाऊस सुरू होतो. नंतर कुठलं बियाणं रुजण्याची शक्यता कमी होते. म्हणून अक्षय तृतीयेचा मुहूर्त. पाऊस कमी, मध्यम पडला तर वेलवर्गीय भाजी विपुल. मध्यम, जास्त पडला तर कंदमुळे विपूल. आहे की नाही गंमत सणांची, शेतीची, निसर्गाची गुंतागुंत. शेतीही तशी कमी, मध्यम जास्त दिवसांची बियाणी असतात.

खरीप हंगामातील शाश्वती नाही म्हणून जमिनी थोड्या थोड्या आपापसात वाटून घेतलेल्या. पाऊस कसाही झाला तरी पदरात चांगलंच पीक यायला हवं. तेव्हा का सलग जमिनी नको होत्या का? पण सहकार्याला जास्त महत्त्व होते. आत्ताचे आपण सगळे, पूर्वजांनी शंभर ठिकाणी तुकडे जमीन करून ठेवल्या म्हणून तक्रार करतो आणि त्यांना समजून घ्यायला कमी पडतो. हे दुर्दैव आहे दुसरे काय. गणपतीतच ऋषीपंचमीचा दिवस ज्याप्रमाणे जंगलातील लोक राहायचे, त्याप्रमाणे जेवण हवं म्हणून अळूचा घाट. तो ही श्रावण भाद्रपदामध्ये आवश्यकच. आत्ताच्या तेलाची फोडणी नाही चालणार म्हणून लोण्याची फोडणी. किती छान? ऋषींच आयुष्य अनुभवायचं या दिवशी. फोडणी देताना सुद्धा फोडणीचे सगळं सामान मातीच्या पणतीमध्ये घालून वरून द्यायची पद्धत. कारण अळूतील खाज घालवण्याचा प्रकार. किती किती सांगावी सणांची संस्कृतीची निसर्गाची सांगड? हा लेख अपूर्ण राहील. त्याचे भाग करावे लागतील. प्रत्येक क्षणाचा एक विस्तृत लेख होईल. सिंधुदुर्गातील प्रत्येक क्षण, रीती, रिवाज आणि विज्ञान यावर स्वतंत्र लेख पुन्हा कधीतरी. तोवर इथेच थांबतो.

(लेखक गेली तीस वर्ष कोकण व पश्चिम महाराष्ट्रात पर्यावरण जागृतीचे काम करतात.)