ला कॉन्झ: न्यायवैद्यक (फॉरेन्सिक) भारतीय प्रयोगशाळा

श्री. नारायण वाडदेकर

ला कॉन्झ म्हणजे ‘कॉन्झर्वेशन ऑफ एन्डेन्जर्ड स्पिसीस - Conservation of Endangered Species’ ही एक हैदराबाद, तेलंगणामध्ये स्थापित एकुलती एक न्यायवैद्यक (फॉरेन्सिक) भारतीय प्रयोगशाळा आहे. वनातील प्राण्यांच्या शिकारीचा गुन्हा आधुनिक वैज्ञानिक चाचण्यांच्या मदतीने न्यायालयात सिद्ध होईल आणि गुन्हेगाराला शिक्षा होईल याची तजवीज ‘ला कॉन्झ’ करते. हा विज्ञानाचा व्यावहारिक फायदा आहे.

---

ला कॉन्झ ही एक भारतीय न्यायवैद्यसहाय्यक प्रयोगशाळा आहे. तिचे नाव ‘कॉन्झर्वेश न ऑफ एन्डेन्जर्ड स्पिसीस - Conservation of Endangered Species’ या शब्दावलीतील आद्य अक्षरे घेऊन केलेले छोटे रूप आहे. प्राचीन काळी भाग्यनगर आणि निजाम काळात नाव बदलून हैदराबाद, झालेल्या शहरात ‘ला कॉन्झ’ प्रयोगशाळा वसली आहे. ती ‘सेंटर फॉर सेल्युलर अँड मॉलेक्युलर बायॉलॉजी’ ह्या संस्थेच्या पुढाकाराने २००७ साली स्थापन झाली.

भारतातील ही एकुलती एक अशी प्रयोगशाळा आहे जिथे वनातील प्राण्यांची चोरटी शिकार झाली असेल तर अशा गुन्ह्यांचा तपास केला जातो. हत्ती, गेंडे, वाघ, बिबटे, लांडगे, रानडुकरे, मोर असे प्राणी काही लोक मांसासाठी मारतात. काही माणसे त्यांचे दात, नखे, केस, कातडी, पिसे अशा भागांसाठी प्राणी हत्त्या करतात. तर काही धनदांडगे लोक शिकारीचा शौक पूर्ण करण्यासाठी क्रूर वागतात. प्राणी बोलू शकत नाहीत पण त्यांची हत्त्या झालेल्या जागी प्राण्यांचे रक्त, मांस, हाडे, दात, नखे, केस, कातडी, आतडी, पिसे, लाळ, मूत्र, विष्ठा इ. सापडतात. प्राणी मारण्यासाठी वापरलेल्या सुऱ्या, भाले, बाण, दगड, लाठ्या, बंदुका, काडतुसे, विषारी पदार्थ, सापळे, साखळ्या - वनरक्षक, पोलिस जमा करतात. प्राणी कापण्या-सोलण्यासाठी वापरलेले ओंडके, कोयते, मांस शिजवण्यासाठीची भांडी असे सामानही जप्त केले जाते. ला कॉन्झ प्रयोगशाळेत असे सर्व पदार्थ, वस्तू, सामान, हत्यारे, नमुने तपासले जातात. या परीक्षांमधून मांस, हाडे, पिसे इ. कोणाचे आहेत हे समजते.

ला कॉन्झने केलेल्या डीएनए चाचण्यांमधून आणखी जास्त माहिती मिळू शकते. उदा. आधी तपासलेल्या प्राण्यांच्या नमुन्यांशी डीएनए ताडून पाहता येते. कठोर शिक्षेपासून बचाव करण्यासाठी आरोपी त्यांच्याकडे सापडलेले हस्तिदंत, गेंड्यांची शिंगे आफ्रिकन हत्तींची गेंड्यांची आहेत असे खोटे सांगतात. पण ‘ला कॉन्झ’च्या वस्तुनिष्ठ डीएनए चाचण्या त्यांचे दावे खोटे दावे ठरवतात. त्यामुळे गुन्हेगारांना शिक्षा होते आणि अशा प्रवृत्तीच्या लोकाना जरब बसते. प्राण्यांचे स्थानांतर झाले आहे का? या जाती, प्रजाती आधी माहीत होत्या का? त्या वन्यजीवन संरक्षण कायद्याखाली संरक्षित, लुप्त, लुप्तप्राय, संकटग्रस्त जाती, प्रजाती आहेत का? याबाबतचे सत्यशो धन ही ‘ला कॉन्झ’च्या अखत्यारीत येते.

वन्यजीव पकडणे, विकणे, विकत घेणे, पाळणे, मारणे – हे गुन्हे आहेत. दुर्दैवाने त्याची जाणीव नसणाऱ्या गरीब लोकांकडून हे गुन्हे घडतात वा थोड्याश्या पैशांसाठी घडवून आणले जातात. स्वार्थी, श्रीमंत, कायद्याला किंमत न देणाऱ्यांकडून जाणूनबुजून ही असे गुन्हे घडतात. वन्यजीवन विरोधी गुन्हेगारांना शिक्षा होईल अशी तरतूद करण्यात तसेच निरपराध लोकांची सुटका करण्यात ‘ला कॉन्झ’ महत्वाची भूमिका बजावते. याशिवाय काही लुप्तप्राय, संकटग्रस्त जातीच्या प्राण्यांच्या संवर्धनासाठी त्यांची स्त्रीबीजे आणि शुक्राणूंचा अतिशीत म्हणजे उणे ७० अंश सेल्सियस पर्यंत तापमानाला साठवणूक व नंतर फलन करण्यात ‘ला कॉन्झ’ प्रयत्नशील आहे. उदा. काश्मिरी हरीण प्रकार – हंगूल, हिमबिबट्या.

(लेखक मुंबई विद्यापीठाची प्राणी शरीरक्रियाशास्त्रात पदव्युत्तर पदवी विशेष प्राविण्यासह मिळवून, अंतर्स्त्रावी ग्रंथी विभाग नायर हॉस्पिटलमध्ये संशोधन अधिकारी आणि पुढे टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च मध्ये विज्ञान शिक्षणार्थ लेख पुस्तके लिहिणे, भाषणे करणे, रेडिओ व टीव्ही या माध्यमांचा वापर करणे, शिक्षक प्रशिक्षण करणे यात कार्यरत होते तसेच त्यांचा वैद्यकीय अभ्यासक्रम पूर्व परीक्षेसाठी जीवशास्त्र शिकवण्याचा प्रदीर्घ अनुभव आहे.)