भाषा विज्ञानाची ओळख

तेजाली चंद्रकात शहासने

अनेकदा आपल्याला प्रश्न की आपल्या भाषेचं मूळ कोणतं, एखाद्या गोष्टीसाठी जगभरात साधारण सारख्याच प्रकारचा शब्द कसा काय बरं, अनेकदा भाषा निराळ्या असल्या तरी त्यांचं व्याकरण सारखंच कसं काय किंवा भाषा दर बारा मैलावर बदलते तरी चांद्यापासून बांद्यापर्यंत ती मराठीच कशी आणि त्याहीपुढे जाऊन आजचा काळातला अगदी सुसंगत प्रश्न की संगणक भाषा कशी शिकतं? तर या सर्वांची उत्तरे आपल्याला भाषाविज्ञानात मिळतात.

---

भाषाविज्ञान अर्थात लिग्ंविस्टीक्स म्हणजे काय बरं? तर भाषाविज्ञान ही भाषेचा वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून अभ्यास करणारी एक ज्ञानशाखा आहे. यात भाषा म्हणजे एखादी भाषा असे लक्षात न घेता ती एक विषयवस्तू म्हणून तिचा अभ्यास होतो. या अनुषंगाने मुळात भाषा म्हणजे काय, माणूस भाषा कशी शिकतो, विविध घटकांचा भाषेवर होणारा परिणाम, विविध प्रकारे आणि कारणांनी होणारे बदल, आणि यातून कालौघात बदलत जाणारं तिचं स्वरूप, भाषेचा अर्थ, अर्थार्थ , भाषा आणि मेंदूचा परस्परसंबंध अशा विविध पैलूंचा भाषविज्ञानात अभ्यास होतो. मुळात मानवाच्या मेंदुमध्ये भाषाची पाळेमुळे आहेतच, मात्र तिचं प्रकटीकरण त्या त्या व्यक्तीच्या परिसरानुरूप बदलत हा विचार भाषविज्ञानात मांडला आहे. याच विचारातून संपूर्ण विश्वातील भाषा भाषविज्ञानच्या छत्रीखाली येतात. मग त्यांची रचना, लिहिण्याची-बोलण्याची पद्धत, लिपी, उगम, भौगोलिक ठिकाण अशा विविध वैशिष्ट्यांच्या आधारे ढोबळमानाने सहा कुळांमध्ये आणि पुढे आणखी इतर उप-कुळांमध्ये वर्गीकरण केलं आहे. उभ्या-आडव्या विविध स्तरात भाषविज्ञानाच्या शाखा पसरल्या आहेत. मानवी जीवनाच्या प्रत्येक पैलूच्या दृष्टीकोणातून भाषाविज्ञानाचा अभ्यास करता येतो. याचा आवाका ऐतिहासि क भाषाविज्ञान, समाजभाषाविज्ञान, शब्द कोषशास्त्र, बोलीभाषाविज्ञान इथपासून संगणकीय भाषाविज्ञान, मानसशास्त्रीय भाषाविज्ञान अशा विविध प्रतलात पसरला आहे.

रचनात्मक दृष्टीने आता भाषाविज्ञानाकडे बघू. एक सोपं उदाहरण देते. असं समजू की भाषा विज्ञान म्हणजे एक झाड आहे. झाडाच्या वेगवेगळ्या फांद्या आणि भाग म्हणजे भाषा विज्ञानाची अंग आहेत. ध्वनी म्हणजे या झाडाची मुळं आहेत, खोड शब्द आहे, फांद्या वाक्यरचना आहेत आणि फळे म्हणजे त्याचा अर्थ किंवा दृश्य अर्थ आणि त्या फळापासून आपल्याला जी चव मिळते, जीवनसत्त्वे, पोषणमूल्य मिळतात तो म्हणजे अर्थार्थ. भाषाविज्ञानाचे प्रमुख टप्पे खालीलप्रमाणे. याच क्रमाने भाषविज्ञानात भाषा अभ्यासतात.

1. स्वनविज्ञान (Phonetics): भाषविज्ञानाच्या अभ्यासाचा हा पहिला टप्पा. कुठलीही भाषा आधी बोलली जाते, नंतर तिच्या रचना निर्माण होतात आणि मग कधीतरी ती लिखित किंवा मूर्त स्वरूपात येते. म्हणूनच ध्वनीचा अभ्यास ही भाषाविज्ञानाची पहिली पायरी. यात शरीरविज्ञान, पदार्थविज्ञान याच्या मदतीने भाषेतील ध्वनीचा अभ्यास केला जातो. यात भाषेतील ध्वनी, त्यांची वारांवरिता, त्यांची आपल्या मुखातील उद्गम स्थाने, शब्दोच्चारातील आघात आणि अवकाश अशा विविध बाबींचा अभ्यास होतो.

2. पदविचार (Morphology): या टप्प्यात शब्द, जोडशब्द, शब्दनिर्मिती, शब्दांची सामान्य रुपे याचा अभ्यास होतो. एका शब्दापासून अनेक शब्द कसे बनतात, हे पाहिले जाते. शब्दाच्या अर्थ सांगणाऱ्या मूळ अविभाज्य रूपाला रूपिम अथवा पदिम अशी संज्ञा आहे. व्याकरणाच्या दृष्टीने शब्दाचे लघुरूप यात अपेक्षित आहे. शबदनिर्मितीसाठी आपण अनेकदा शब्द एकत्र करतो, त्यांची पुनरावृत्ती करतो, त्यांना उपसर्ग (जसे अ, ना, वि) अथवा प्रत्यय (जसे कर, इक, ईत, नुरूप, विभक्ती प्रत्यय) लावतो. या विविध प्रक्रियांचा अभ्यास पदविचार या स्तरावर होतो. यातच पुढे जाऊन वाक्यांश, त्यांचा परस्पर-संबंध याचाही अभ्यास होतो. उदा. ‘कर’ या धातूपासून ‘करणे’, ‘केले’ , ‘करीन’ असे विविध शब्द तयार होतात.

3. वाक्यरचना विज्ञान (Syntax): यात प्रामुख्याने वाक्यरचनेचा अभ्यास होतो. जगभरातील सर्व ज्ञात भाषांच्या अभ्यासातून वाक्यरचनेचे S-O-V, S-V-O, V-S-O, V-O-S, O-V-S, O-S-V हे सहा क्रम सिद्ध झालेले आहेत. (S –Subject – कर्ता , O – Object – कर्म , V – Verb –क्रियापद). मराठीची सर्वसाधारण रचना कर्ता , कर्म आणि क्रियापद (S-O-V) अशी आहे. त्या त्या भाषेत वाक्यातील शब्दांचा क्रम आणि रचना ठरवणाऱ्या नियमांचा अभ्यास यात होतो. हा अभ्यास शब्दांना वाक्यांमध्ये कसे जोडले जाते आणि त्यातून अर्थपूर्ण वाक्ये कशी तयार होतात यावर लक्ष केंद्रित करतो. या नियमांमुळेच भाषेचा योग्य वापर शक्य होतो आणि सहज संवादसाधने शक्य होते.

4. अर्थविज्ञान (Semantics): भाषेतून निघणाऱ्या अर्थाचा अभ्यास करणारी ही शाखा आहे यात शब्दश : अर्थ आणि अलंकारिक अर्थ या दोन्ही समाविष्ट आहेत. शब्द आणि त्यांच्या क्रमातून अर्थनिर्मिती होते, वाक्यं किंवा वाक्यांश यांचे अर्थ एकमेकांवर अवलंबून असतात. ते लक्षात घेतलं नाही तर अनर्थ होतो. इकडचा शब्द तिकडे गेला की अर्थ बदलतो. वाक्यातल्या कुठल्या शब्दावर जोर आहे त्यावरूनही अर्थनिर्मिती होते. सभोवतालच्या परिस्थितीवरूनही वाक्याचा अर्थ काढता येतो. थोडक्यात शब्द , वाक्प्रचार आणि वाक्य याचे अर्थ आणि लोक त्यातून कसा अर्थ काढतात हे यात अभ्यासले जाते.

5. उपयोजन विज्ञान (Pragmatics): शब्दांच्याही पलीकडचा अर्थ शोधण्याचा प्रयत्न म्हणजे प्राग्मटिक्स. दिलेल्या वाक्याचा अर्थ फक्त शब्दार्थच नाही तर त्यातून आजूबाजूची परिस्थितीनुसार इतरही अर्थ निघू शकतात. याचा अभ्यास करणारी ही शाखा. यात बोलणाऱ्याचा हेतू, सामाजिक परिस्थिती, शिष्टाचार, रूढी, अलंकारीक भाषा, विरोधाभास असे वेगवेगळे मुद्दे लक्षात घेऊन माणूस अर्थ कसा काढतो याचा अभ्यास होतो. उदा. ‘तांबडं फुटलं’ याचा अर्थ सकाळ झाली असा होऊ शकतो किंवा, सकाळ झाली, आता कामाला लागलं पाहिजे असाही होऊ शकतो.

अष्टाध्यायी ग्रंथातील नमुना चित्र

भारतातील भाषिक अभ्यासाची परंपरा खूप प्राचीन आहे. इ.स.पूर्व चौथ्या शतकात पाणिनीने ‘अष्टाध्यायी’ लिहिला. संस्कृत व्याकरणाचा हा ग्रंथ लिहिला जगातील सर्वात जुना आणि सर्वात अचूक भाषाशास्त्रीय ग्रंथ मानला जातो. फर्डिनांड द सोसुर (Ferdinand de Saussure) हे आधुनिक भाषा विज्ञानाचे जनक मानले जातात. त्यांच्या ‘भाषा’ (langue) आणि ‘वाणी’ (parole) या सिद्धांतांनी भाषिक अभ्यासाला नवी दिशा दिली. विसाव्या शतकात नोम चोम्स्की (Noam Chomsky) यांनी ‘युनिव्हर्सल ग्रामर’ ही संकल्पना मांडली. मानवी मेंदूत भाषा नैसर्गिकरीत्याच अस्तित्वात असते, जगभरात विविध भाषा असल्या तरीही भाषेचा एक मूलभूत आराखडा प्रत्येकाच्या मेंदूत असतो. तिचे प्रकटीकरण व्यक्तीच्या आजूबाजूची परिस्थितीनुरूप होते असा हा सिद्धांत आहे. उदा. सिद्धांत मांडला. त्यांच्या (Universal Grammar) सिद्धांताने भाषा विज्ञानाला एक नवी दिशा दिली.

भाषा विज्ञानाचे ज्ञान केवळ सैद्धांतिक नसून, ते अनेक उपशाखांमध्ये विभागले गेले आहे. समाजभाषाविज्ञान, मानसभाषाविज्ञान, बोलींचे विज्ञान, संगणकीय भाषाविज्ञान, ऐतिहासि क भाषाविज्ञान या भाषविज्ञानाच्या काही शाखा आहेत. सध्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या वाढत्या वापरामुळे त्यासंबंधीत एक महत्त्वाची प्रक्रिया नैसर्गिक भाषा प्रक्रियेला (Natural Language Processing - NLP) अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे. संगणकांला मानवी भाषा शिकवण्यासाठी हे आवश्यक असतं. समजून घेण्यासाठी आवश्यक आहे. यामुळेच स्पेल चेकर्स, बहुभाषक कळफलक, यंतानुवाद करणारी साधने, वॉइस टायपिंग, वॉइस रेकग्निशन, इथपासून ते आताचे आधुनिक जेमीनी, चॅटजीपीटीसारखे चॅट बॉटस प्रत्यक्षात उतरले आहे. कम्प्युटेशनल लिंग्विस्टिक्स अर्थात संगणकीय भाषाविज्ञान या शाखेअंतर्गत हे येतं. या क्षेत्राच्या विकासामुळे आज भाषाविज्ञान आणि संगणकाचे ज्ञान असे एकत्रित कौशल्य असलेल्या व्यक्तींची मागणी झपाट्याने वाढली आहे.

भाषाविज्ञान या ज्ञानशाखेची वरवर माहिती आपण आज करून घेतली. यापुढील लेखांमध्ये भाषविज्ञानाचे विविध स्तर, विविध शाखा, त्याचा उपयोग, भाषा क्षेत्रातील करीयरच्या संधी अशा विविध मुद्यांचा परामर्ष आपण घेऊ.

(लेखिका (एम ए भाषाविज्ञान ) भाषातज्ज्ञ आणि अनुवादक आहेत)