भारतीय सण-उत्सवांमागचे विज्ञान

डॉ. ज्योत्स्ना निजसुरे

भारतीय सण-उत्सव केवळ धार्मिक किंवा सांस्कृतिक परंपरा नसून, ते वैज्ञानिक विचारसरणीचा ठसा असलेली जीवनपद्धती आहेत. ऋतुनुसार बदलणारे आहार-विहार, उपवास, औषधी वनस्पतींचा वापर, पंचांगाधिष्ठित खगोलशास्त्रीय गणना, पर्यावरण संवर्धनाचे संदेश, आंतरिक शुद्धीकरण व मनःशांती साधणारे धार्मिक विधी या सगळ्यांमुळे सणांना एक वैज्ञानिक अधिष्ठान प्राप्त झाले आहे. आधुनिक पिढीला यामागील विज्ञान समजावून सांगणे अत्यंत गरजेचे आहे. केवळ परंपरेमुळे नव्हे, तर विज्ञानाच्या मूलभूत सत्यामुळे सण-उत्सवांचे महत्त्व वाढते आणि त्यातून आरोग्यदायी, आनंददायी आणि संतुलित जीवनशैली घडते.

---

आपल्या भारत देशात वर्षभरात अनेक छोटे-मोठे सण-उत्सव साजरे होत असतात. प्राचीन काळापासून हे सण-उत्सव काही निश्चित हेतूने जनमानसात रुजवले गेले. आधुनिक काळात हे सण-उत्सव साजरे करण्याच्या पद्धतीत बदल होत आहेत. Gen Z खूप हुशार आणि सतर्क आहे. प्रत्येक गोष्ट विज्ञानाच्या कसोटीवर घासून पाहणारी आहे. गेल्या काही वर्षांत आपल्या परंपरा चुकीच्या पद्धतीने त्यांच्यासमोर येत आहेत. शिवाय पाश्चिमात्य विचारांच्या प्रभावामुळे संस्कृतीबद्दलचा आदर भाव कमी होताना दिसत आहे. म्हणूनच आपल्या संस्कृती मधील रूढी-परंपरा यांचे वैज्ञानिक महत्त्व योग्य पद्धतीने त्यांच्या समोर येणे आवश्यक आहे. ऋतुबदल, हवामान, पर्यावरण, आरोग्य, आहार-विहार या सगळ्यांचा साकल्याने विचार करणारी आपली संस्कृती अभिमानाने जगासमोर आली पाहिजे. तरच जागतिक महासत्ता म्हणून उदयाला येत असलेल्या भारत देशाची महती जगाला कळेल.

मनुष्य हा एक उत्सव प्रिय प्राणी आहे. इतर प्राण्यांपेक्षा अत्यंत प्रगत अशा मेंदूमुळे विचार, भावना आणि त्यांची अभिव्यक्ती करण्यासाठी लागणारी शारीरिक कौशल्ये त्याला अवगत आहेत. त्यामुळेच आजूबाजूला घडणाऱ्या आनंददायी घटना तो साजऱ्या करू शकतो. जगभरातील प्रत्येक देशा- प्रदेशांमधील मानवी समुदाय वेगवेगळ्या पद्धतींनी उत्सव साजरे करत असतात. उत्सवांमुळे उत्साह वाढतो, काही काळासाठी दु:ख विसरले जाते, मनावरील ताण कमी होतो. नवे कपडे, सुग्रास अन्न, सुगंधी द्रव्ये, नृत्य -संगीत, रोषणाई यांमुळे पंचेंद्रिये सुखावतात आणि जीवनात आनंद निर्माण करतात. पूजा प्रार्थनेमुळे मन शांत होते. ह्या सगळ्या गोष्टी आपण अनुभवतो. उत्सवाच्या निमित्ताने नातेवाईक, मित्रमंडळी हेवे-दावे विसरून एकत्र येतात, सुसंवाद साधतात. गरीब-श्रीमंत, लहान-थोर, स्त्री-पुरुष अशा भेदांपलीकडे जाऊन सगळेच एकत्र येऊन आनंद प्राप्त करून घेतात. स्वत: आनंदाने जगा आणि इतरांच्या जीवनात आनंद निर्माण करा, हा अशा सण- उत्सवांमागचा मुख्य उद्देश.

त्यात आपला भारत देश हा कृषिप्रधान आणि प्राचीन आध्यात्मिक आणि धार्मिक परंपरांनी समृद्ध असलेला देश. अशा बहुआयामी संस्कृतीचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व असलेले आपले सण-उत्सव. काळाच्या ओघात प्राचीन कालापासून चालत आलेले हे सण-उत्सव साजरे करण्याच्या पद्धतीत बदल होत आहेत. अफाट वाढलेली लोकसंख्या, पाश्चात्य विचार सरणीचा प्रभाव, राजकारण्यांच्या अवाजवी हस्तक्षेपामुळे पार बदलून गेलेलं उत्सवांचं अर्थकारण, प्रसारमाध्यमांना आलेलं अवास्तव महत्त्व, आधुनिक भौतिक साधनांची उपलब्धता, वाढती व्यापारी वृत्ती, विभक्त कुटुंबपद्धती, वाढती महागाई इत्यादी कारणांमुळे आपल्या रूढी आणि परंपरांचं स्वरूप पार बदलून गेलं आहे. त्यात सध्याची Generation Z कमालीची सजग आणि चौकस आहे. केवळ परंपरा म्हणून ते कशाचाच स्वीकार करायला तयार नाहीत. २१ व्या शतकातील विज्ञान तंत्रज्ञानाची नेत्रदीपक प्रगती, जगभरातील मानवी समुदायांशी वाढलेला संपर्क, माहिती जालामुळे उपलब्ध आणि खुले झालेले ज्ञानभांडार, ह्या सगळ्यांमुळे प्रत्येक कृती आणि विधी- परंपरेमागील कार्यकारण भाव जाणून घेतल्याशिवाय अनुसरण करणं त्यांना अजिबात पटत नाही. आणि म्हणूनच आपल्या प्राचीन परंपरेमागील उदात्त हेतू, त्यांचं वेगळेपण, त्यामागील वैज्ञानिक दृष्टिकोन आजच्या आणि पुढच्या पिढ्यांना समजणं आत्यंतिक गरजेचं आहे. सणांच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्वाबरोबरच त्यांना असलेला वैज्ञानिक आधार स्पष्ट असणं आवश्यक होऊन बसलं आहे. या वि धींमागील वैज्ञानिक पुरावे शोधताना, आपल्या परंपरांवर प्रश्न विचारणे आणि त्यांचे ज्ञान घेणे आवश्यक आहे. त्याच बरोबर त्यांची आधुनिक जीवन शैली बरोबर सांगड घालता येणं हे देखील तितकंच महत्त्वाचं आहे. केवळ रूढी आणि परंपरा अनुसरण्याच्या व्यतिरिक्त भारतीय सण- उत्सवांमध्ये बराच अर्थ दडलेला आहे. प्राचीन ग्रंथांचा अभ्यास करताना ही गोष्ट प्रकर्षाने जाणवते. त्यांचा निसर्ग, आरोग्य, आहार शास्त्र, पर्यावरण आणि अगदी खगोलशास्त्राशीही खोल संबंध आहे. आपल्या ऋषीमुनींनी त्यांना धर्म आणि परंपरांमध्ये बांदिस्त केले ज्यायोगे सामान्य अशिक्षित जनतेकडून त्यांचे विनासायास पालन केले जाईल.

खगोल शास्त्रीय आधार

आपले सण आणि उत्सव हे चांद्र-सौर कालगणनेवर (Luni-Solar calendar) आधारित असतात. सूर्याचा उदय आणि अस्त, चंद्राच्या कला, सूर्य आणि चंद्राचा नक्षत्र प्रवेश, उन्हाळा, पावसाळा आणि हिवाळा असे नियमित ऋतुचक्र, यांच्या आधाराने चांद्र-सौर कालगणनेची रचना केली. वसंत ऋतूचे आगमन ही त्याने सृष्टी चक्राची सुरुवात मानून गुढीपाडव्यापासून नूतन शालिवाहन शकवर्षाचा प्रारंभ होतो असे मानले. त्याबरोबरच वर्षभरातल्या सण-उत्सवांचा कालनिर्देश करणाऱ्या नवीन पंचांगाचीही सुरुवात होते. तिथी, वार, नक्षत्र, योग आणि करण या पाच गोष्टींवर आधारलेलं पंचांग हे प्राचीन काळापासून सण-उत्सवांचा कालनिर्देश करत आलं आहे. भारतीय पंचांगाला खगोल शास्त्राचा भक्कम आधार आहे. ह्याच कालगणनेच्या आधारावर वर्षाचे बारा महिने, सहा चंद्र ऋतूंमध्ये विभागले गेले आहेत, जे कृषिचक्र, नैसर्गिक फुलांचा बहर, पानांची गळती आणि हवामानानुसार असतात.

• वसंत ऋतू – महिने : चैत्र, वैशाख – सण : गुढी पाडवा, अक्षय तृतीया

• ग्रीष्म ऋतू – महिने : ज्येष्ठ, आषाढ – सण : गुरु पौर्णिमा, वटपौर्णिमा, नागपंचमी

• वर्षा ऋतू – महिने : श्रावण, भाद्रपद – सण : नारळीपौर्णिमा, जन्माष्टमी, गणेश चतुर्थी

• शरद् ऋतू – महिने : आश्चिन, कार्तिक – सण : नवरात्री, दसरा, दिवाळी,

• हेमंत ऋतू – महिने : मार्गशीर्ष, पौष – सण : मकर संक्रांती

• शिशिर ऋतू – महिने : माघ, फाल्गुन – सण : होळी

त्या त्या महिन्यामधील ऋतूनुसार होणाऱ्या खगोलीय घटना (संपात आणि अयन, equinoxes and solstices), निसर्गा मध्ये होणारे बदल आणि त्या अनुषंगाने असलेली शेतातील पिकांची स्थिति यांच्याशी संबंधित भारतीय सणांची अत्यंत नैसर्गिक पद्धतीने रचना झालेली दिसून येते. पौर्णिमेच्या आकाशातील चंद्र, पौष महिन्यातील सूर्याचे संक्रमण, वसंतऋतू, सुगीचा हंगाम, अशा घटना उत्सव साजरे करण्यास पुरेशा असतात. निसर्गाच्या प्रत्येक देणगीबद्दल कृतज्ञता असणं हा बहुतेक सर्वच सणांमागचा उदात्त भाव. निसर्गातील आपल्याला अनुकूल ठरलेल्या घटकांप्रती कॄतज्ञता व्यक्त करण्याच्या भावनेतून पूजा-अर्चा , सण, उत्सव हे अस्तित्वात आले. निसर्गाकडून मिळणाऱ्या गोष्टी हक्काने केवळ ओरबाडून घ्यायच्या नाहीत, तर त्याची, योग्य जोपासना करून हा ठेवा पुढच्या पिढ्यांपर्यंत पोहोचविणे हे देखील यात अंतर्भूत आहेच. इथेच मानवाला पूर्वापार असलेली पर्यावरणाची जाण, सणसाजरे करताना ठेवलेलं आहार आणि आरोग्याचं भान यांमुळे त्यामागचा वैज्ञानिक दृष्टिकोन अधोरेखित होतो. पूजा-प्रार्थना, मंत्रोच्चार, उपवास अशा धार्मिक आणि त्यानंतर मिष्टान्न भोजन, रोषणाई आणि नृत्य संगीत अशा करमणूकप्रधान गोष्टींनी साजरे केले जाणारे सण मानवी आयुष्याला अधिक अर्थपूर्ण करतात.

पर्यावरण दक्षता

बैलपोळा हा सण मुक्या जनावरांविषयी करुणा, कृतज्ञता आणि प्रेम व्यक्त करतो. शेतीसाठी बैल आणि दूध-दुभत्यासाठी गाय यांची खूप आवश्यकता असते. त्यामुळे गोवत्स द्वादशीला सवत्स म्हणजे आपल्या वासरासह असलेल्या गायीची पूजा करण्याची पद्धती आहे गणपती बाप्पाचं वाहन म्हणून उंदीर मामाचेही लाड होतात. सापांच्या रक्षणाचं महत्त्व कळावं म्हणून नाग पंचमी साजरी होते. निसर्गातील अन्नसाखळी अबाधित ठेवून पर्यावरणाचं संतुलन राखण्याचा संदेश हे सण देतात. पावसाळा हा माशांचा प्रजनन काळ असतो. श्रावण पाळण्यामागे माशांच्या पिल्लांची योग्य वाढ व्हावी हाच विचार करून या काळात मासे खाण्यास मज्जाव असतो विशिष्ट सणांना विशिष्ट फुलं- पानं- वनस्पतींची योजना आहे.

गणेशोत्सवात २१ प्रकारच्या पत्री, वट पौर्णिमेला वटवृक्ष , दाराशी उभारले जाणारे केळीचे खांब, पूजा साहित्याचा अविभाज्य भाग असलेले बेल, तुळस, दुर्वा, विडयाची पाने, सुपारी, तोरण बनविण्यासाठी लागणारी झेंडूची फुले, आंब्याची पाने, नैवेद्य आणि जेवणासाठी वापरत येणारी केळीची पाने आणि गोवर्धन पूजेला तर वृक्ष वेलींनी बहरलेला अख्खा पर्वत ह्या सगळ्यांना आयुर्वेद आणि पर्यावरणाच्यादृष्टीने अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.

असाच ज्येष्ठ शुक्ल दशमी ह्या दिवशी उत्तर भारतात साजरा होणारा गंगा दशहरा हा उत्सव मानवी जीवनातील नद्यांचे महत्त्व अधोरेखित करतो. वटवॄक्षाची जमिनीतील पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता अधिक असल्यामुळे त्याच्या आडोशात अनेक लहान झाडेझुडपे पाण्याशि वाय वाढू शकतात. वटवृक्षाच्या ह्या गुणांमुळेच कदाचित त्याला आपल्या संस्कृतीमध्ये पूजनीय मानले गेले असावे. सणांच्या निमित्ताने ह्या सर्व वनस्पती परिसरात असाव्यात जेणे करून आवश्यकतेप्रमाणे त्या औषधी म्हणून कधीही उपलब्ध होतील हा त्या मागचा उद्देश. पूजेसाठी लागणारी पत्री परिसरातून गोळा करावी अशी अपेक्षा असायची. त्या निमित्ताने मुलांना ह्या औषधी वनस्पतींची ओळख व्हायची. आज वाढती लोकसंख्या आणि शहरी करणाच्या रेट्यात असे परिसरच नष्ट झाले, ही खेदाची बाब आहे. नदी, पर्वत, समुद्र अशा निसर्गातील भूगोलीय रचनांनाही देवत्व बहाल करण्यामागे केवढा पर्यावरणीय विचार आहे!

पण काळाच्या ओघात प्रचंड वाढलेली लोकसंख्या आणि अंधश्रद्धा यांच्या प्राबल्यामुळे मूळ हेतूकडे पूर्ण दुर्लक्ष होऊन पर्यावरणाची अपरिमित हानी झाली आहे. म्हणूनच पर्यावरण स्नेही असलेल्या आपल्या सण-उत्सवांचे पुनरुत्थान होणे आवश्यक आहे. नवीन पिढीला आपल्या प्राचीन संस्कृतीचा परिचय शास्त्रीय दृष्टीकोनातून करून देणे ही आणीबाणीची गरज निर्माण झाली आहे. यासाठी – २१ गणेश पत्रींची आणि इतर विविध वनस्पतींची लागवड आणि त्यांचे औषधी महत्त्व जाणून घेणे, पशु,पक्षी , डोंगर, नद्यांची जपणूक, प्रदूषण मुक्त परिसर यांबद्दल समाजाची जागरूकता वाढली पाहिजे.

आहार आणि आरोग्याची काळजी

चैत्र शुद्ध प्रतिपदा हा दिवस महाराष्ट्रात गुढीपाडवा तर उत्तर भारतात वैशाखी आणि दक्षिण भारतात युगादी, विशू आणि आसाममध्ये बोहाग बिहू म्हणून साजरा होतो. महाराष्ट्र आणि कर्नाटकात युगादी पचडी किंवा कडुनिंबाची चटणी खाऊन या दिवसाची सरुुवात होते. ज्यामध्ये कडुनिंबाची फळे, फुले, चिचं, गळू, जिरे आणि कैरी यांचा समावशे असतो. कृमी नाशक आणि पित्तशामक अशी ही चटणी वर्षभर आरोग्य राखण्याची ग्वाही देते. अँटीबॅक्टेरियल, अँटीऑक्सिडंट, दाहक-वि रोधी, मलेरियाविरोधी आणि विषाणूविरोधी गुणधर्मांनी परिपूर्ण, असा कडुलिबं सेवन करण्याची ही प्रथा अशास्त्रीय म्हणताच येणार नाही. पाण्यात कडुनिंबाची पाने धालून पाणी उन्हात तापवून नंतर त्या पाण्याने अंघोळ करण्याची प्रथा आहे. त्या पाण्याला ‘झळवणी’ असे म्हणतात. घामोळं, कांजिण्या यावरचा अत्यंत परिणामकारक उपाय होता. Nycil, Demicool यासारखी औषधे तेव्हा उपलब्ध नव्हती.

पावसाळ्यात विशेषतः श्रावण मासात अग्नि मांद्य असल्याने आपली पचनसंस्था ही मंदावलेली असते. मांसाहार तर नाहीच पण या कालावधीत शाकाहार सुद्धा नीट पचत नाही. म्हणून उपवासाची संकल्पना. हलका आहार किंवा लंघन करून शरीरास विश्रांती देण्याकरीता या कालावधीत जास्तीत जास्त प्रकारची व्रत-वैकल्य, उपवास सुचवले गेले असावेत.

Medium-chain fatty acids (MCT) युक्त असलेले खोबरेल तेलालाआज जगभरात मान्यता मिळाली आहे. गणेश चतुर्थीला केले जाणारे मोदक, नारळी पौर्णिमेला ओल्या / सुक्या नारळाच्या करंज्या, नारळी भात अशा मिष्टांनातून सेवन केला जाणाऱ्या नारळाचे महत्त्व आज आधुनिक विज्ञानानेही मान्य केले आहे. मोदक करताना वापरले जाणारे केळीचे किंवा हळदीचे पण त्याचा glycemic index कमी करते ह्याला शास्त्रीय आधार आहे. वेगवेगळ्या ऋतंतू घराजवळ उपलब्ध असणार्या धान्य-भाज्या-फळांपासून विविध खाद्य पदार्थ करून आपल्या पूर्वजांनी एक अत्यंत समतोल आणि आरोग्यदायी खाद्य संस्कृति निर्माण केली. स्थानिक साहित्य वापरल्यामुळे carbon foot prints आपोआप कमी होतात. गणेशोत्सव, पितृपक्ष, नवरात्र, शाकंभारी पौर्णिमा अशा दिवसांमध्ये लागणाऱ्या 16/21 भाज्यांचा नैवेद्य म्हणजे तर high fibre आणि high vitamins-minerals, यांनी समृद्ध असा आहार. कडू, आंबट, गोड, तिखट, तुरट, खारट अशा षड्रस युक्त पाककृती हे भारतीय खाद्य संस्कृ तीचं खास वैशिष्ट्य . दसरा दिवाळीत खाल्ले जाणारे गोड-तिखट फराळाचे पदार्थ कॅलरीयुक्त असले वर्षातील सगळे महिने शुगर फ्री, ग्लुटेन फ्री, फॅट फ्री, लॅक्टोज फ्री, आहारापेक्षा ऋतुमानानुसार येणाऱ्या सण-उत्सवांमध्ये मर्यादित प्रमाणात कर्बोदके प्रथिने स्निग्ध पदार्थयुक्त फराळ करणे केंव्हाही चांगले.

नवरात्र हा सण ऋतू बदलाच्या दोन टप्प्यांवर साजरी केली जाते उन्हाळ्यात चैत्र नवरात्र तर हिवळ्याच्या सुरुवातीला शारदीय नवरात्र ज्यात देवी मातेची/ वैश्विक उर्जेची पूजा केली जाते. नवरात्रीच्या काळात, लोक सर्व नऊ दिवस उपवास करतात आणि सात्विक अन्नाचे सेवन करतात. शरीर विष मुक्त करणे आणि पचन संस्थेला आराम देणे हा उपवसांमागचा उद्देश. आधुनिक आहार शास्त्रानुसार हा intermittent fasting चाच प्रकार! शारदीय नवरात्राचा शेवटचा दिवस म्हणजे दसरा. वाईटावर चांगल्याचा आणि सत्यासह धर्माचा विजय साजरा करण्याचा हा सण. दसऱ्याच्या दिवशी अश्मंतक (आपटा) वृक्षा ची पाने लुटली जातात. हि पाने पित्त व कफ दोषांवर गुणकारी आहेत.

दिवाळी, दसरा हे सण धार्मिकदृष्ट्या अंधारावर प्रकाशाच्या, वाईटावर चांगल्याच्या आणि अज्ञानावर ज्ञानाच्या विजयाचे” प्रतिक आहेत. ऑक्टोबर/नोव्हेंबर ह्या ऋतू बदलाच्या कळातील मिश्र हवामान जिवाणू आणि जंतूंच्या वाढीस आणि प्रसारास पोषक असते. पावसाळ्यात, घरांच्या सर्व भिंती ओल्या होतात आणि पाणी आत शिरते. ओल्या हवेमुळे कोळीचे जाळे आणि बॅक्टेरिया वाढतात ज्यामुळे प्रामुख्याने फुफ्फुसांचे आणि श्वसनाचे आजार होतात. तसेच पूर किंवा पाणी साचल्याने पाणी साचल्याने डासांची पैदास होते जे कीटकजन्य आजारांचे वाहक बनतात. ह्या सगळ्यांवर करण्यासाठी मात घर अंगण झाडून पुसून स्वच्छ करणे आणि असंख्य तेलदिवे लावून सुशोभित प्रथा सुरू झाली. त्यांच्या ज्वलनातून उत्सर्जित होणारी रसायने सभोवतालच्या वातावरणातील जंतूंना मारतात. औषधे आणि प्रतिजैविके नसण्याच्या काळात हा विचार अगदीच तर्कनिष्ठ वाटतो. दिवाळीच्या दिवसांत पहाटे उठून केलेले अभ्यंग स्नान शरीरासाठी खूप आरोग्यदायी असते. आधुनिक oil bath आणि spa चाच हा एक प्रकार!

मकर संक्रांती, हा संपूर्ण भारतात उत्साहाने साजरा केला जाणारा सण सूर्याचे मकर राशीत संक्रमण दर्शवितो. संक्रांत हा सण तामिळनाडू आणि आंध्रप्रदेशात तीन दिवसांचा पोंगल सण म्हणून साजरा केला जातो आणि कर्नाटक आणि उत्तर भारतात मकर संक्रांती आणि पंजाबमध्ये लोहरी म्हणून साजरा केला जातो. संक्रांतीला बनविले जाणारे ति ळ-गुळाचे पदार्थ त्या ऋतुत योग्यच असतात.महाराष्ट्रात तीळगुळाचे लाडू, उत्तर भारतात चिक्की तर दक्षिण भारतात पोंगल हे अत्यंत आरोग्यदायी पदार्थ आहेत.

शरीराबरोबरच मानसिक शांति आणि संतुलन साधण्यासाठी, चित एकाग्र होण्यासाठी बहुतांश भारतीय सणांमध्ये पूजा-प्रार्थ ना, उपवास, मंत्रोच्चार यांचा अंतर्भाव असतो. इष्ट देवतेची पूजा, आराधना पारंपरिक पद्धतीने करताना ताजी, सुगंधी पाने-फुले, धूप-दीप लावणे अशा क्रियांमुळे वातावरण प्रसन्न होते. तसंही इंग्रजाळलेली आधुनि क पि ढी वातावरण प्रसन्न करण्यासाठी floral decoration, scented candles, potpourri यांचा वापर करतातच की! अशाच गोष्टींना आपल्या संस्कृतीत आपण अध्यात्माचीही जोड देतो. देव किंवा गुरु यांना शरण जाऊन इच्छित गोष्ट प्रकर्षाने याचना करून मागणे, म्हणजे प्रार्थना. यालाच प्रार्थनेने सकारात्मक ऊर्जा नि र्मिती करणे असे आधुनिक आणि जास्त वैज्ञानिक रूप देता येईल. प्रार्थनेचे महत्त्व वैज्ञानिकांनीही मान्य केले आहे. (प्रार्थनांचा आरोग्यावर सुपरिणाम होतो- जपानी वैज्ञानिक डॉ. मासारू इमोटो)

मंत्रोच्चार हा पूजेचा आणखी एक महत्त्वा चा भाग. ठराविक मंत्र पठण एका लयीत, सातत्याने केल्याने मनःशांती लाभते हा आपल्यापैकी अनेकांचा अनुभव आहे. पाश्चात्यांना ओंकाराचे महत्त्व पटवनू देणारा लेख ब्रिटनमध्ये एका विज्ञान नियतकालिकात नुकताच प्रसिद्ध झाला आहे. रिसर्च एंड एक्सपिरिमेंट इन्स्टिट्यूट ऑफ न्यूरोसायन्स या संस्थेचे प्रमुख प्रो. जे. मॉर्गन आणि त्यांच्या सहकार्यांनी गेली सात वर्षे ओंकाराचा अभ्यास केला आहे. ह्यावर जगभरात संशोधन चालू आहे. सणांविषयींच्या कथा कहाण्यांमधे उल्लेख असणारे राक्षस म्हणजे आपल्यातले दुर्गुण (आळस, अज्ञान, अंधश्रद्धा, अविचार, अनाचार, भ्रष्टाचार) तर देव म्हणजे सद्विचार, सामर्थ्य, उत्साह , प्रेम यांचं प्रतिक. म्हणजेच आपले हे सण ऋतूतील बदलांच्या फायद्यांपासून ते आपल्या शरीर मन आणि समाजावरही होणाऱ्या सकारात्मक परिणामापर्यंत वैज्ञानिक तत्त्वांवर आधारित आहेत हेच दिसून येतं. आधुनिक जीवन शैलीचा अवलंब करताना आपल्या प्राचीन आणि समृद्ध संस्कृतीतील विज्ञानधिष्ठित संकल्पनांचा विसर पडून चालणार नाही. उलट त्यांना तर्काच्या कसोटीवर घासून अधिक परिणाम कारक कसे करता येईल यावर विचार आणि संशोधन व्हायला हवे.

आधुनिक भारतीय यातून काय शिकू शकतात आणि अंमलात आणू शकतात:

1. शारीरिक डिटॉक्स: शारीरिक आरोग्य आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविणे.

2. मानसि क डिटॉक्स: मानसिक आरोग्यासाठी वेळ काढून नकारात्मक विचार आणि भावना दूर करण्यावर लक्ष केंद्रित करणे.

3. निसर्गाच्या चक्राशी जीवनशैली संतुलित करणे.

4. हंगामी आहार: हंगामी उत्पादन आणि हवामानाशी सुसंगत अशा आहाराचे सेवन करून पचन आणि रोगप्रति कारक शक्ती वाढविणे आणि कार्बन फूट प्रिंट्स कमी करणे. सणांमागचा मूळ उद्देश ध्यानात घेऊन आपल्या कृतीने, वर्तणुकीने त्या मूळ उद्देशाला आणि आपल्या पर्यावरणाला धोका पोहोचत नाहीये ना याची काळजी घेणे.

5. समुदायिकता आणि एकत्रीकरण: सण आणि उत्सव साजरे करताना, आपल्या शरीरात एंडोर्फिन सारखी हार्मोन्स (Hormones) स्त्रवतात, ज्यामुळे आपल्याला आनंद, उत्साह आणि सकारात्मकता जाणवते. याचा उपयोग आपल्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यासाठी आणि पर्यायाने जीवनाची गुणवत्ता वाढविण्यासाठी करणे.

6. सांस्कृतिक जतन: परंपरांचे पालन करणे आणि त्यामागील विज्ञान आणि शहाणपण समजून घेऊन त्या भविष्यातील पिढ्यांसाठी तयार ठेवणे.

7. आधुनिकीकरण म्हणजे आपली संस्कृती विसरून पाश्चात्य संस्कृती अवलंबिणे नाही, तर ते आपल्या संस्कृतीचे वैज्ञानिक आणि तार्किक स्तरावर समजून घेऊन तिचे जतन आणि संवर्धन करणे.

---