भारतीय संस्कृतीतील पर्यावरण विषयक विचार - श्री. विनय जोशी

५ जून हा दिवस ‘जागतिक पर्यावरण दिन’ म्हणून आपण साजरा केला. पर्यावरणाविषयी जनजागृती व्हावी, पर्यावरणविषयक समस्यांची ओळख होऊन सगळ्यांनी मिळून त्याबद्दल उपायययोजना करायला चालना मिळावी, हा पर्यावरण दिन साजरा करण्यामागचा मुख्य हेतू. पर्यावरण म्हणजे आपल्या सभोवती असलेले जैविक (सर्व सजीव) आणि अजैविक (हवा-हवामान, पाणी, जमीन) घटकांचे आवरण. या सगळ्या घटकांच्या आंतक्रिया आणि एकमेकांवरील अवलंबिता मिळून परिसंस्था तयार होते. मानवदेखील याच पर्यावरणाचा एक घटक. पण इतरांपेक्षा अधिक बुद्धी असलेल्या मानवामुळे पर्यावरणाला धोका निर्माण होतो आहे. म्हणूनच जगभर पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी उपाययोजना व चर्चा सुरु झाली आहे. भारतात मात्र अगदी प्राचीन काळापासून पर्यावरणाचा विचार केलेला आढळतो. भारतीय संस्कृती ही पर्यावरणपूरकच आहे.

भारतीयांच्या पर्यावरण पूजनाचे दाखले वैदिक साहित्यापासून तर पुराणांपर्यंत जागोजागी सापडतात. ढगांचा गडगडाट असो कि धुवांधार पाऊस, वादळी वारे असो कि रम्य पहाट, निसर्गातील अशा घटनांचा अविष्कार इंद्र, मरुत, उषा, अग्नी, सूर्य, सोम अशा विविध देवतांच्या स्वरूपात दिसून येतो. निसर्गातील झाडे, नद्या, पर्वत, भूमी, सूर्य, चंद्र इत्यादी घटकांना देवतास्वरूप मानून त्यांचे पूजन, रक्षण करणे ही भारतीय संस्कृतीची विशेषता. हाच विचार आजही आपल्या धार्मिक समजुतीत खोलवर रुजलेला दिसतो. दारापुढचे तुळशी वृंदावन असो कि वड पिंपळ अशा वृक्षांची देवता समजून केली पूजा. गंगा-गोदावरी अशा नद्या असो कि गोवर्धन-गिरनार असे पर्वत निसर्गातील प्रत्येक सजीव निर्जीव घटकात भारतीयांनी दैवत्व पहिले आहे. 

सूर्याचे रोज उगवणे-मावळणे, चंद्राच्या कला, ऋतुचक्र, पर्जन्यचक्र अशा निसर्गातील वर्षानुवर्षे तशाच सुरु असणाऱ्या घटना काही वैश्विक नियमांद्वारे अव्याहत सुरु असतात अशी वैदिकांची श्रद्धा होती. पर्यावरणातील या वैश्विक नियमांना 'ऋत ' असे म्हटले गेले आहे. ऋतमेव परमेष्ठि ऋतं नात्येति किञ्चन (तैत्तिरीय ब्राह्मण १.५.५.१) - विश्वाचे संतुलन कायम राखण्यासाठी ऋत  महत्वपूर्ण असल्याने यामुळे कोणीही त्यांचा अनादर  किंवा भंग करू नये अशी वेदांची आज्ञा आहे. थोडक्यात स्वतःच्या स्वार्थासाठी पर्यावरणाचा समतोल बिघडेल अशी कुठलीही कृती होऊ न  देता आपण स्वतःवर काही बंधने पाळणे आवश्यक आहे हा विचार  भारतीय संस्कृतीत अगदी प्राचीन काळापासून केला गेलेला दिसतो.

पृथ्वीला आई मानून तिचा  कुठलाही अनादर  होऊ न देण्याची भावना भारतीय संस्कृतीत आढळते. अथर्ववेदातील पृथ्वीसूक्तात पृथ्वीला पीडा होईल अशी  कार्ये आमच्या कडून  होऊ नये यासाठी यत्ते भूमे विखनामि क्षिपं तदपि रोहतु। मा ते मर्म विमृग्वरि मा ते हृदयमर्पिपम्।। अशी प्रार्थना केली आहे. आणि नांगरणी, खनिजशोध किंवा इतर काही अपरिहार्य कारणांसाठी भूमीला खणावे लागले तरी ही हानी लवकर भरून निघावी अशी अपेक्षा देखील केली आहे. सध्याच्या काळातील रासायनिक खतांच्या अतिवापरातून होणारी मृदाहानी, खनिजसंपत्तीच्या शोधात अतिरेकी खाणकाम अशा घटनांच्या पार्श्वभूमीवर हा विचार चिंतनीय ठरतो. 

शतपथ ब्राह्मणात ‘अमृत वा आपः’ म्हणत पाण्याला पृथ्वीवरील अमृत म्हटले आहे. यात पाण्याचा  वापर अमृतासारखाच काटकसरीने आणि जबाबदारीने करण्याची शिकवण अंतर्निहित आहे. पाण्याच्या स्रोत असणाऱ्या नद्या ,विहीर ,तलाव इत्यादी जलस्रोताना दैवत्व बहाल करून त्यांचं पावित्र्य जपण्याचा प्रयत्न दिसून येतो.  जलप्रदूषण करणे महापाप समजले आहे. ‘सुकूपानां तड़ागानां प्रपानां च परंतप। सरसां चैव भैत्तारो नरा निरयगामिनः॥’ (पद्मपुराण ९६.७.८ ) नदी, विहिरीत प्रदूषण करणार्‍याला नरकवासाची शिक्षा सांगितली आहे.

‘नु वायोः अमृतं वि दस्येत्’ (ऋग्वेद ६.३७.३) या ऋचेत वायूमधील अमृत म्हणजे कदाचित ऑक्सिजनचे प्रमाण कमी न होऊ देण्याविषयी प्रार्थना आहे. आ वा वाहि भेषजम्।असं म्हणत  प्रदूषण विरहित शुद्ध हवा हेच औषध आहे असे सांगितले आहे. ऋग्वेदाच्या १०व्या मंडळातील १८६व्या वायुसुक्तात असा प्रदूषण विरहित ,शुद्ध आणि जीवनदायी अमृत म्हणजे ऑक्सिजनने संपृप्त वायू मिळून आमचे आयुष्य वाढो अशी प्रार्थना केली आहे.

वृक्षपूजन हे भारतीय संस्कृतीचे वेगळेपण. तुळस, वड, पिंपळ, औदुंबर, आवळा अशा विविध वृक्षांना देवता मानून त्यांचे पूजन केले जाते. ऋग्वेदातील औषधी सूक्तात  वनस्पतींच्या  औषधी आणि उपयुक्त गुणधर्माची मुक्तकंठाने स्तुती केली आहे. श॒तं वो॑ अम्ब॒ धामा॑नि स॒हस्रं॑ उ॒त वो॒ रुहः॑, हजारो प्रजातींच्या या वनस्पतींचे मानवासाठी शेकडो उपयोग आहेत. त्यामुळे झाडे ही आईप्रमाणे पूजनीय आहेत असे हे सूक्त सांगते. या ओष॑धीः॒ पूर्वा॑ जा॒ता असं म्हणत या पृथ्वीवर मानव आणि इतर प्राणी अस्तित्वात यायच्या आधीपासून वनस्पती आहेत हे वैज्ञानिक सत्य अधोरेखित केलं आहे. त्यामुळे मानवाच्या भौतिक गरजांपेक्षा झाडे  टिकणे जास्त  महत्वाचे आहे हा संदेश आपसूकच मिळतो.

पद्मपुराणात ‘दशपुत्रसमो द्रुम:’ म्हणजे एक झाड दहा अपत्यांसारखे समजावे असे म्हटले आहे. स्कंदपुराणात म्हटले आहे की, ‘अश्वत्थमेकं पिचुमंदमेकं न्यग्रोधमेकं दशचिंचिणीकम्। कपित्थबिल्वामल मलकत्रयंचपञ्चाम्रवापी नरकं न पश्यते॥’ म्हणजे वड, पिंपळ, कडुनिंब, चिंच, बेल, आंबा, कवठ व अशोक ही झाडे लावून त्यांचे संगोपन करणार्‍याला कधीच नरकयातना होत नाही. तुळशीचे लग्न असो किंवा औदुंबराची मुंज परसदारातल्या झाडांवर घरच्या सदस्यांसारखे प्रेम करायची भारतीयांची मानसिकता असते. संस्कृत साहित्यातील अनेक नायिका झाडांची आपल्या मुलाप्रमाणे काळजी घेत असलेली दाखले मिळतात. त्यामुळे वृक्षतोड तर दूरची गोष्ट देवपूजेसाठी पत्री-फुले, खाण्यासाठी फळे किंवा औषधासाठी झाडाचे मूळ घेण्याआधी त्या झाडाची  क्षमायाचना करावी असे सांगितले गेले आहे.

पर्यावरणाचे संतुलन टिकवण्यात महत्वपूर्ण असणारी वने हा देखील भारतीय संस्कृतीतील जिव्हाळ्याचा विषय आहे. ऋग्वेदाच्या १०व्या मंडळातील अरण्यानी सूक्तात वनदेवीची  स्तुती गाताना जंगलांचे महत्व विशद केले गेले आहे. ऋग्वेदात वनानि नः प्रजहितानि (ऋ ८.१.१३ )- जंगलाची तोड न करण्याविषयी म्हटले आहे. आजही भारताच्या विविध भागात जपलेल्या देवराया याच परंपरेची साक्ष देतात. कौटिल्य अर्थशास्त्रात जंगलाची लागवड, जोपासना, वन्य उत्पादनांवर नियंत्रण यासाठी असणाऱ्या कायद्यांची चर्चा आढळते. 

भूमी, वायू, जल, अग्नी, आकाश या पंचमहाभूतांपासून निसर्ग बनत असल्याने त्यांचे पावित्र्य जपले जावे आणि त्यात प्रदूषण होऊ नये अशी अपॆक्षा भारतीय संस्कृतीत आढळते. ऋग्वेदाच्या ७.५० सूक्तात विविध घटकातील विष म्हणजे प्रदूषण हरण करण्याची प्रार्थना केली आहे. फक्त जल, वायू, भूमी प्रदूषणच नाही, तर ध्वनिप्रदूषणाविषयीदेखील वेदात विचार आढळतो. यजुर्वेदात ‘द्यां मां लेखीरन्तरिक्षंमा हिंसीः।’ म्हणजे आकाशतत्त्वाची उच्च ध्वनीद्वारा प्रदूषण करण्याचा विरोध केला आहे.

इतर काही संस्कृतीत देवाने मानवाच्या उपभोगासाठीच ही पृथ्वी निर्माण केली, असे मानले जाते. भारतीय संस्कृतीत मात्र मानव हा निसर्गाचा भाग आहे आणि निसर्गाचे रक्षण करणे, ही त्याचे आद्यकर्तव्य मानले गेले आहे. अथर्ववेदातदेखील ‘माता भूमिः पुत्रो अहं पृथिव्याः’ म्हणत पृथ्वीवरील सर्व जीवांना सहोदर मानले आहे.त्यामुळे पृथ्वीवरील सर्व घटकांच्या रक्षणाची जबाबदारी मानवावर आहे असे भारतीय संस्कृती सांगते. मा हिंसी पुरुषं जगत म्हणजे स्वतःच्या स्वार्थासाठी कुठल्याच जैविक-अजैविक घटकाची हिंसा  करू नये अशी वेदांची आज्ञा आहे.

गीतेत म्हटले आहे, अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः। यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः।।

यज्ञामुळे पाऊस पडतो, पावसामुळे शेती होऊन अन्न  निर्माण होते आणि त्यामुळे आपण सगळे जिवंत राहतो. पण यज्ञाचा फक्तअग्नीत आहुती टाकणे इतका मर्यादित अर्थ नाही. यज या धातूचे अनेक अर्थ आहेत. निसर्गापासून काही मिळवण्यासाठी निर्सगाला काही देणे ही यज्ञ या संकल्पनेमागची मूलभूत भूमिका आहे. यामुळे झाडे लावणे, पाणवठे तयार करणे, प्रदूषण न करणे, डोंगर, वने, नद्या यांचं रक्षण-संवर्धन करणे अशा कृती यज्ञ मानल्या गेल्या आहे.  या यज्ञाअभावी पर्यावरणाचे संतुलन ढासळते आणि अवर्षण, अतिवृष्टी अशा समस्या निर्माण होतात असे म्हटले गेले आहे.

आज २१व्या  शतकात याचा भीषण प्रत्यय येतो आहे . आज  जागतिक तापमानवाढ, अनियमित पर्जन्यमान,  प्रदूषित हवा, पिण्यायोग्य पाण्याची टंचाई, कर्कश्य आवाज, वाढत्या पडीक जमिनी, अन्नधान्य अशा अनेक समस्या वाढत चालल्या आहेत. यांचा परिणाम फक्त मानवाच्या आरोग्यावर नाही तर निसर्गातील इतर घटकांवर  देखील मोठ्या प्रमाणात होतो आहे. याच्या मुळाशी बेसुमार वृक्षतोड, रासायनिक खतांचा अनियंत्रित वापर, डोंगरपोखरण, वायुप्रदूषण करणारे कारखाने आणि वाहने अशा सगळ्या मानवनिर्मित क्रिया आहेत हे दिसून येते.आणि याच्या मुळाशी आहे माणसाची अमर्याद हाव आणि दिसेल ते ओरबाडून खाण्याची स्वार्थी वृत्ती या पार्श्वभूमीवर भारतीय संस्कृतीतील शिकवण मार्गदर्शक ठरते.

ईशावास्योपनिषदात म्हटलेल्या "तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्य स्विद्धनम्" या उक्तीप्रमाणे मानवाने निसर्गाला न ओरबाडता, त्याचे रक्षण करत सुख उपभोगावे.मानव आणि निसर्ग यांच्यातील सहसंबंध  नेहमी जपला जावा आणि त्यातून हे संतुलन कायम जपले जावे अशी  अपेक्षा भारतीय संस्कृतीत कायम दिसते. द्यौ: शान्ति: अन्तरिक्ष शान्ति: या यजुर्वेदातील शांतिमंत्रात पृथ्वीपासून अंतराळापर्यंत सगळीकडे जैविक-अजैविक घटकात संतुलनाची प्रार्थना केली आहे.

भारतीय  संस्कृतीतील हे विचार सर्वांच्या आचरणात यावे आणि यातून पर्यावरणाचे संतुलन कायम राहावे  हीच सदिच्छा...!

(लेखक संगणक अभियंता असून भारतीयविद्या आणि खगोलशास्त्र अभ्यासक आहेत.)