भारतीय अवकाशयात्रेचा नवा अध्याय : शुभांशु शुक्ला यांची यशस्वी अंतराळयात्रा

डॉ. मानसी माळगावकर

२०२५ साल हे भारताच्या अंतराळ क्षेत्रासाठी एक ऐतिहासिक वर्ष ठरलं आहे. तब्बल ४१ वर्षांनंतर, भारताने दुसऱ्यांदा एका भारतीय नागरिकाला थेट अंतराळात पाठवून नव्या युगाचा आरंभ केला आहे. ग्रुप कॅप्टन शुभांशु शुक्ला हे भारतीय हवाई दलातील वैमानिक, १९८४ मध्ये राकेश शर्मा यांच्यानंतर अंतराळात जाणारे दुसरे भारतीय ठरले. त्यांनी Axiom-४ या मानवसहित मोहीमेअंतर्गत आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर यशस्वी भ्रमण केले.

Axiom Mission 4 (Ax-4) चे प्रक्षेपण २५ जून २०२५ रोजी SpaceX च्या Falcon 9 रॉकेटद्वारे Kennedy Space Center, Florida (USA) येथून करण्यात आले असून या मोहिमेतील अंतराळवीरांमध्ये Peggy Whitson (USA), Shubhanshu Shukla (India), Sławosz Uznański (Poland) आणि Tibor Kapu (Hungary) यांचा समावेश आहे.

राकेश शर्मा हे भारताच्या अंतराळ प्रवासाचे पहिले पाऊल होते. पण त्यानंतर मानवसहित मोहिमा थांबल्या. इस्रोने चांद्रयान, मंगळयान आणि सूर्य निरीक्षण मोहिमांमधून जागतिक पातळीवर यश मिळवलं, मात्र मानवाला अंतराळात पाठवण्याचे स्वप्न ४ दशके प्रतीक्षेत होते. Axiom-४ मोहिमेने ही प्रतिक्षा संपवली आहे.

Axiom-4 मोहिमेचं वैज्ञानिक महत्त्व

Axiom Space ही एक अमेरिकन खाजगी अंतराळ संस्था आहे जी NASA आणि SpaceX च्या सहकार्याने भविष्यकालीन व्यावसायिक अंतराळ स्थानक उभारण्याचं काम करत आहे. Ax-4 हे त्यांच्या मानव मोहिमांपैकी चौथं मिशन होतं. या मोहिमेत भारत, इटली, तुर्कस्तान आणि स्वीडनचे अंतराळवीर होते. यामधील प्रमुख वैज्ञानिक उपक्रम:

1. मायक्रोग्रॅव्हिटीमधील जैव संशोधन: अंतराळातील शून्य गुरुत्वाकर्षणामध्ये मानवी पेशी, स्नायू आणि मेंदूवर होणारे परिणाम अभ्यासण्यात आले.

2. नवीन औषध प्रयोग: अंतराळातील बदलत्या परिस्थितीत सूक्ष्मजीवांच्या वर्तनावर अभ्यास केल्यामुळे कर्करोग, मधुमेह इत्यादींसाठी औषधनिर्मितीत मदत होऊ शकते.

3. AI आधारित उपकरण चाचण्या: कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित नवीन उपकरणांची कार्यक्षमता अंतराळात तपासण्यात आली.

4. शैक्षणिक संवाद: शुभांशु शुक्ला यांनी भारतातील काही शाळांतील विद्यार्थ्यांशी थेट संवाद साधला. या माध्यमातून विद्यार्थ्यांच्या मनात विज्ञानाविषयी उत्सुकता आणि प्रेरणा निर्माण झाली.

समाजासाठी याचे महत्त्व

1. नव्या पिढीला प्रेरणा:

   शुभांशु शुक्ला यांची यशोगाथा हे दाखवते की, कठोर मेहनत, शिस्त आणि शिक्षणाच्या जोरावर कोणीही अंतराळवीर होऊ शकतो. लहान मुलांसाठी हे स्वप्न आता प्रत्यक्षात साकारता येण्यासारखे वाटते.

2. विज्ञानाची लोकप्रियता:

   या मोहिमेने विज्ञानाची, विशेषतः अंतराळ संशोधनाची चर्चा घराघरात पोहोचवली. यामुळे ‘विज्ञान’ हे केवळ अभ्यासक्रमापुरते मर्यादित न राहता, जीवनाचा भाग बनले.

3. राष्ट्रीय स्वाभिमान:

   एक भारतीय, आंतरराष्ट्रीय मोहिमेचा भाग होऊन यशस्वीपणे अंतराळात जाऊन परततो हे केवळ विज्ञानाचं नव्हे तर राष्ट्रीय अस्मितेचं प्रतीक ठरतं.

आगामी पावलं : गगनयान आणि पुढे

भारत आता गगनयान या स्वदेशी मानवसहित अंतराळ मोहिमेच्या उंबरठ्यावर आहे. या मोहिमेत भारतीय अंतराळवीर स्वदेशी रॉकेटद्वारे अंतराळात पाठवले जातील. शुभांशु शुक्ला यांचा अनुभव आणि प्रशिक्षण ही भारतासाठी एक अमूल्य ठेवा ठरेल. इस्रोने २०३० पर्यंत दीर्घकालीन चंद्रविषयक मोहिमा, शुक्र ग्रह मोहीम आणि डीप स्पेस रिसर्चचे बृहत्तर उद्दिष्ट ठेवले आहेत.

शुभांशु शुक्ला हे फक्त अंतराळात गेलेले दुसरे भारतीय नसून, त्यांनी भारताच्या विज्ञान प्रवासात एक नवा दीप प्रज्वलित केला आहे. त्यांनी दाखवलेला मार्ग हा भविष्यातील अनेक भारतीय तरुणांना ‘आकाश नव्हे, अंतराळही आपलं आहे’ असं ठामपणे सांगणारा आहे. या मोहिमेने भारतीय विज्ञानाला केवळ आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रतिष्ठा दिली नाही, तर सामान्य माणसालाही विज्ञानात भाग घेण्याची प्रेरणा दिली आहे.

“आज अंतराळात गेलेला तो भारतीय, उद्या अंतराळ संशोधनात भारताचं नेतृत्व करणारा वैज्ञानिक घडवेल – हेच या यशाचं खरे फळ आहे!”