भारतामध्ये यशस्वी हींग लागवड –स्वयंपूर्णतेकडे टाकलेले पाऊल

डॉ शेखर मांडे

भारतीय स्वयंपाकात अनेक सुगंधी व औषधी मसाल्यांचा उपयोग केला जातो. त्यापैकी एक महत्त्वाचा मसाला म्हणजे "हींग" — ज्याचा वापर अन्नाला चव देण्यासाठीच नव्हे तर पचनक्रिया सुधारण्यासाठीही केला जातो. आयुर्वेद, भारतीय लोकसंस्कृती आणि स्वयंपाकशास्त्रात या घटकाला विशेष महत्त्व आहे. पण या मसाल्याची एक विसंगती अशी होती की भारत हा जगातील सर्वाधिक हींग वापरणारा देश असूनही, भारतात याची शेती होत नव्हती. ही आयात मुख्यतः इराण, अफगाणिस्तान व उझबेकिस्तान येथून केली जात होती. परंतु गेल्या काही वर्षांतील वैज्ञानिक प्रयत्नांमुळे ही स्थिती बदलू लागली आहे आणि आता भारतातही यशस्वीपणे हींगाची लागवड शक्य झाली आहे.

हींगाचा इतिहास आणि सांस्कृतिक संदर्भ

भारतीय संस्कृतीत हींग (हिंगु) या औषधी मसाल्याचे महत्त्व प्राचीन काळापासून आहे. त्याचा उल्लेख वेदकालीन ग्रंथांपासून महाभारत, पाणिनीच्या लेखनांमध्ये आणि विशेषतः आयुर्वेदिक ग्रंथांमध्ये वारंवार झाला आहे. चरक संहितेच्या सूत्रस्थान २७/२९९ मध्ये हींगाबद्दल असे म्हटले आहे – “हिंगु दीपनी पाचनं स्वादुवर्धनं च”, म्हणजेच हींग हे भूक वाढवणारे, पचनाला मदत करणारे आणि चव वाढवणारे आहे. त्याचप्रमाणे, सूत्रस्थान अध्याय ८ मध्ये वातदोषाचे शमन करणाऱ्या औषधांमध्येही हिंगचा उल्लेख आहे. आयुर्वेदात वातदोष हे अनेक रोगांचे मूळ कारण मानले गेले असून, त्यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी हिंग अत्यंत प्रभावी मानले जाते. हींग हे उत्तम पाचक असल्यामुळे पचनाशी संबंधित अनेक समस्यांवर त्याचा उपयोग केला जातो. विशेषतः अजीर्ण, गॅस, अफारा, वायू अशा लक्षणांमध्ये हिंगाचे चूर्ण अथवा वटी स्वरूपात सेवन केले जाते. चरक संहिता, चिकित्सा स्थान, अध्याय १६ मध्ये पोटदुखी म्हणजेच उदरशूलावर हिंग उपयुक्त ठरते असे स्पष्ट केले गेले आहे. वातनाशक आणि कृमिनाशक या दोन्ही गुणधर्मांमुळे हिंग वातदोष आणि कृमिरोग निवारणासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतो.

शुलप्रशमन (पोटदुखी कमी करणारे), अजीर्णनाशक आणि वायुनाशक म्हणूनही हींगाचा उल्लेख सुश्रुत संहितेत आहे. सुश्रुत संहिता ही भारतीय शल्यचिकित्सेची आधारशिला मानली जाते. या ग्रंथानुसार हिंगाचे गुणधर्म शारीरिक दोष समतोलात ठेवणारे असून, ते जठराग्नी म्हणजेच पाचक अग्नीला बळकटी देणारे मानले जाते.

भावप्रकाश निघण्टु या प्रसिद्ध ग्रंथात हींगाचे गुणधर्म विस्ताराने सांगितले गेले आहेत. या ग्रंथानुसार हिंग उष्ण, तीक्ष्ण, कटु, दीपक (भूक वाढवणारे), पाचनकारक, वातनाशक आणि कृमिनाशक आहे. त्याचा उपयोग गॅस, पोटदुखी, अपचन, कृमिरोग, आणि उचकी यामध्ये केला जातो. या ग्रंथात दिलेला श्लोक — “हिंगु कटु तीक्ष्णं दीपनं पाचनं हन्याद् वातं कृमिनाशनम्” — हिंगाचे गुण समजून घेण्यास मार्गदर्शक ठरतो.

राज निघण्टु मध्येही हिंगुचा उल्लेख आहे. येथे त्याचे गुणधर्म वात-कफ नाशक, पाचन सुधारणारे आणि कृमिनाशक असे दिले आहेत. हिंगुलता या वनस्पतीशी त्याचे साम्य दर्शवले गेले असून, त्यामुळे त्याचे शास्त्रीय वर्गीकरण अधिक स्पष्ट होते. राज निघण्टुमध्ये हींगाचा उपयोग विशेषतः गॅस, अफारा, आणि अपचन यावर करण्याचा सल्ला दिला आहे.

अष्टांग हृदय ग्रंथामध्येही हींगाचे पाचनासाठी औषध म्हणून वर्णन आहे. या ग्रंथात "हिंग्वष्टक चूर्ण" या सुप्रसिद्ध आयुर्वेदीय संमिश्र औषधाचा उल्लेख आहे, ज्यामध्ये हींग हा मुख्य घटक असतो. हे चूर्ण आजही अपचन, गॅस व अफारावर प्रभावी उपचार म्हणून वापरले जाते.

पिप्पलाद संहितेमध्येही हिंगाचा चव व पाचन सुधारण्यासाठी उपयोग करण्यात येतो, असे स्पष्ट केले गेले आहे. ही माहिती सांगते की, प्राचीन ऋषी आणि वैद्य या औषधी वनस्पतीच्या प्रभावाची जाणीवपूर्वक नोंद करत होते.

निघण्टु रत्नाकर आणि इतर आयुर्वेदीय निघण्टु ग्रंथांतही हींगाचा विस्ताराने उल्लेख आढळतो. या सर्व ग्रंथांमध्ये हींगाला वातनाशक, कृमिनाशक, पाचन सुधारक, वायुनाशक आणि अन्नचव वृद्धी करणारे औषध मानले आहे. आयुर्वेदीय औषध साहित्याचा समग्र दृष्टिकोन घेतल्यास, हींग अनेक योगांमध्ये वापरले जाते.

उदाहरणार्थ:

·       हिंग्वष्टक चूर्ण: आठ औषधी घटकांनी बनलेले हे चूर्ण पाचनासाठी अत्यंत उपयुक्त असून, यामध्ये मुख्य घटक म्हणून हिंगुचा समावेश असतो.

·       हिंगुलवटी: हींग आणि इतर घटकांनी बनवलेली ही वटी पोटदुखी, अपचन, अफारा आणि वातविकारांवर दिली जाते.

या सर्व ग्रंथसंपदेचा एकत्रित अभ्यास केल्यास लक्षात येते की हिंगु केवळ एक मसाला नसून, आयुर्वेदामध्ये वात-कफनाशक, पाचनसहायक, कृमिनाशक आणि सुस्वादु अन्ननिर्मितीसाठी वापरले जाणारे एक प्रभावी औषध आहे. आजच्या वैद्यकप्रणालीतही हिंग याच गुणधर्मांमुळे औषध व मसाला अशा दोन्ही रूपांमध्ये वापरला जातो. भारतीय स्वयंपाकात त्याची उपस्थिती ही केवळ चव देणारी नसून आरोग्यदायी आणि पाचनसुलभतेची हमी देणारी ठरते.

हींगाची वनस्पतीशास्त्रीय माहिती

वैज्ञानिक परिभाषेत हिंगाला 'Ferula asafoetida'  असे संबोधले जाते. हिंग ही एक बहुवर्षायू वनस्पती असून ही वनस्पती मूळची इराण, अफगाणिस्तान आणि मध्य आशियामधील आहे. ही वनस्पती प्रामुख्याने थंड व कोरड्या हवामानात उगम पावते. तिच्या वाढीसाठी वाळूमिश्र मृदा, कमी आर्द्रता, आणि सरासरी २०० मिमी पेक्षा कमी पावसाळा उपयुक्त ठरतो. ही वनस्पती -४°C पर्यंतच्या थंडीतही तग धरते. हींगाच्या मुळांपासून चीक (latex) काढला जातो, जो वाळवून मसाल्यासारखा वापरात येतो. या वनस्पतीला फुले येण्यास सुमारे पाच वर्षे लागतात. नंतर मूळ भागावर चिरा करून चीक गोळा केला जातो.

भारतामध्ये हींग लागवडीस सुरुवात

भारत सरकारने व CSIR-इन्स्टिट्यूट ऑफ हिमालयन बायोरिसोर्स टेक्नॉलॉजी (IHBT), पालमपूर यांनी मिळून हींगाच्या देशी उत्पादनाचा संकल्प केला. या उपक्रमाअंतर्गत 2018 ते 2020 दरम्यान इराण आणि अफगाणिस्तानमधून योग्य बीज मिळवण्यासाठी शास्त्रज्ञांनी प्रयत्न सुरू केले. बीज आयातीनंतर, ICAR-NBPGR ने संगरोध तपासण्या आणि बियाण्याची अधिकृत मंजुरी दिली. त्यानंतर पालमपूर आणि लाहौल-स्पीतीच्या विविध भागात चाचणी लागवड करण्यात आली. अंकुरणासाठी योग्य पद्धती, हवामानाचे अभ्यास, आणि उंच प्रदेशातील विशिष्ट शेतांची निवड करण्यात आली.

पायलट प्रकल्प आणि शेतकऱ्यांचा सहभाग

15 ऑक्टोबर 2020 रोजी लाहौल खोऱ्यातील क्वारिंग गावात प्रथम बियाणे पेरण्यात आले. नंतर मंडी, किन्नौर, कुल्लू, चंबा या जिल्ह्यांतील शेतकऱ्यांनी सहभाग घेतला. विविध प्रात्यक्षिक प्लॉट तयार करण्यात आले आणि शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण दिले गेले. या भागातील शेतकऱ्यांना हींगाच्या लागवडीची नवी संधी मिळाली. नवकल्पना आणि शाश्वत शेतीचा भाग म्हणून हींग लागवड ही अनेक शेतकऱ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरली.

28 मे 2025: महत्त्वाचा मैलाचा दगड

पाच वर्षांच्या प्रयत्नानंतर 28 मे 2025 रोजी पालमपूर येथे पहिल्यांदा हींग फुलली व बिया तयार झाल्या. याचा अर्थ असा की भारतात ही वनस्पती पूर्ण जैविक जीवनचक्र पूर्ण करू शकते. ही घटना केवळ वनस्पतीशास्त्रीयदृष्ट्या नव्हे तर देशाच्या स्वयंपूर्णतेच्या दिशेनेही एक महत्त्वाचा टप्पा ठरली. त्यानंतर हिमाचल सरकारच्या साहाय्याने पालमपूर येथे “हींग जर्मप्लाझम रिसोर्स सेंटर” ची स्थापना करण्यात आली. संशोधन, प्रशिक्षण, बीज निर्मिती आणि संवर्धनासाठी हे केंद्र एक राष्ट्रीय हब म्हणून कार्य करत आहे.

आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय परिणाम

या यशस्वी प्रयत्नामुळे भारतात हींगाच्या उत्पादनाच्या नव्या शक्यता खुल्या झाल्या आहेत. यापूर्वी संपूर्ण देशाला आयातीवर अवलंबून राहावे लागत होते, त्यावर आता मात करता येईल. परिणामी, शेतकऱ्यांना आयातीवर होणारा खर्च वाचवण्याबरोबरच, स्थानिक उत्पादनाच्या माध्यमातून आर्थिक स्वावलंबनाची संधी मिळू शकते. विशेष म्हणजे, हींगाची शेती थंड व कोरड्या हवामानात केली जाते, जिथे पारंपरिक पीकपद्धती फारशा यशस्वी होत नाहीत. त्यामुळे हिमालयीन आणि अन्य उंच भागातील शेतकऱ्यांना नवीन पर्यायी उत्पन्नाचा मार्ग उपलब्ध झाला आहे. हींग हे उच्च बाजारमूल्य असलेले पीक असल्याने, त्याची लागवड शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकते. शिवाय, हींगाची लागवड प्रामुख्याने सेंद्रिय पद्धतीनेच होते, कारण त्यासाठी रासायनिक कीटकनाशकांची आवश्यकता नसते. यामुळे नैसर्गिक शेती आणि पर्यावरणपूरक उत्पादनाला प्रोत्साहन मिळते.

भारतामध्ये हींग लागवडीचा हा प्रवास म्हणजे केवळ एका वनस्पतीचे उत्पादन नव्हे, तर शास्त्रीय संशोधन, धोरणात्मक नियोजन आणि शेतकऱ्यांच्या सक्रिय सहभागाची एक यशोगाथा आहे. या उपक्रमामुळे विज्ञान आणि शेती यांच्यातील सेतू अधिक बळकट झाला आहे. भविष्यात हींग लागवड उत्तर भारताबाहेरही, जसे की उत्तर पूर्व भारत, लेह-लडाख किंवा इतर थंड हवामानाच्या भागांमध्ये केली जाऊ शकते. या प्रकल्पाचे खरे यश म्हणजे भारताची वाटचाल स्वयंपूर्णतेकडे, जैवविविधतेच्या संवर्धनाकडे, आणि पारंपरिक ज्ञानाचे आधुनिक विज्ञानाशी एकत्रीकरण याकडे होत आहे. हींग लागवडीच्या माध्यमातून भारताने एक नव्या युगाची सुरुवात केली आहे — स्थानिक शेतीला नवे मूल्य देणारी आणि आयात अवलंबनातून मुक्त करणारी.