पहिली भारतीय महिला अभियंता:अय्यलसोमयाजुला ललिता

अनघा शिराळकर

१५ सप्टेंबर म्हणजे ‘राष्ट्रीय अभियंता दिन’ हा राष्ट्राच्या प्रगतीचा पाया रचणाऱ्या अभियंत्यांचा गौरव करण्याचा दिवस. एखाद्या खेड्याला जोडणारा रस्ता असो किंवा अवकाशाला गवसणी घालणारे क्षेपणास्त्र, देशातील अभियंत्यांच्या कर्तृत्वामुळेच हे शक्य झाले आहे. आज अभियांत्रिकीच्या क्षेत्रात महिला देखील पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून समर्थपणे कार्य रत आहेत. याच्या आद्य प्रणेत्या ठरल्या अय्यलसोमयाजुल ललिता उपाख्य ए. ललिता. या भारताच्या पहिल्या महिला अभियंता होत. त्यांनी आपल्या कार्यातून महिलांसाठी अभियांत्रिकीची वाट सुकर करून दिली. ललिता यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि त्यांचा जीवनप्रवास सर्व महिलांसाठी आदर्श ठरला आहे.

---

अय्यलसोमयाजुल ललिता उपाख्य ए. ललिता. या भारताच्या पहिल्या महिला अभियंता होत. त्यांचा जन्म २७ ऑगस्ट १९१९ रोजी तत्कालीन मद्रास (चेन्नई) येथे एका मध्यमवर्गीय तेलगू भाषिक कुटुंबात झाला. सात भावंडांमध्ये त्यांना चार मोठी आणि दोन लहान भावंडे होती. १९३४ साली त्या काळातील प्रथेनुसार, ललिता यांचा विवाह वयाच्या पंधराव्या वर्षी झाला. विवाहानंतरही त्यांचे शिक्षण सुरूच राहिले. त्या १९३७ साली माध्यमिक शालांत परीक्षा उत्तीर्ण झाल्या. १९३७ साली श्यामला या त्यांच्या मुलीच्या जन्मानंतर अवघ्या चार महिन्यांत त्यांच्या पतीचे निधन झाले. त्यावेळी ललिता यांचे वय होते केवळ १८ वर्षे. ललिता यांनी पुनर्विवाह केला नाही. श्यामला हिचे संगोपन आणि शिक्षण नीट पार पाडायचे तसेच स्वतःचेही शिक्षण पूर्ण करून स्वावलंबी व्हायचे असे त्यांनी ठरवले.

शिक्षण

ललिता अभ्यासात अत्यंत हुशार होत्या. त्यांना उच्च शिक्षण घेण्याची तीव्र इच्छा होती. मात्र त्या काळात मुलींनी महाविद्यालयीन शिक्षण घेणे समाजमान्य नव्हते. पण वडील पप्पू सुब्बाराव यांच्या ठाम पाठिंब्यामुळे, पतीच्या निधनानंतरही ललिता यांनी आपले शिक्षण खंडित होऊ दिले नाही. माध्यमिक शालांत परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर त्यांनी मद्रास येथील क्विन मेरी महाविद्यालयात इंटरमिजिएटची परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण केली. त्यांची मूळ इच्छा वैद्यकीय क्षेत्रात शिक्षण घेण्याची होती. मात्र त्यांच्यावर मुलीची जबाबदारी असल्याने ते शक्य होणार नाही असे वाटल्याने त्यांनी वडील व भाऊ यांच्या पावलावर पाऊल ठेवत अभियांत्रिकी क्षेत्राची वाट धरली. त्या काळी तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकी ही क्षेत्रे केवळ पुरुषांसाठीच आरक्षित असल्यासारखी परिस्थिती होती. तरीही ललिता यांनी धाडसाने मद्रास विद्यापीठाच्या गिंडी येथील अभियांत्रिकी महाविद्यालयाच्या प्राचार्यांची भेट घेतली आणि स्वतःची अभियंता होण्याची इच्छा व्यक्त केली. त्याच बरोबर त्या एका मुलीच्या एकमेव पालक असून तिची संपूर्ण जबाबदारी आपल्या खांद्यावर असल्याचेही त्यांनी स्पष्ट सांगितले. ललिता यांना गिंडी अभियांत्रिकी महाविद्यालयात प्रवेश मिळवून देण्यासाठी प्राचार्यांना ब्रिटीश सरकारचे अधिकारी सर आर. एम. स्टॅथम यांची मान्यता घ्यावी लागली. १९४० साली ही मान्यता मिळाल्यानंतर ललिता यांनी अभियांत्रिकी पदवी अभ्यासक्रमाला सुरुवात केली. त्या काळी हे महाविद्यालय फक्त मुलांसाठीच होतं, तरीही ललिता या एकमेव विद्यार्थिनी म्हणून शेकडो मुलांमध्ये शिकू लागल्या. त्यांच्या वडिलांचा पप्पू सुब्बाराव त्याच महाविद्यालयात विद्युत अभियांत्रिकीचे प्राध्यापक म्हणून कार्यभार असल्याने त्यांना साथ लाभली. शिक्षणकाळात महाविद्यालय प्रशासनानेही त्यांना मोठं सहकार्य केलं व स्वतंत्र निवासाची सोय उपलब्ध करून दिली. १९४३ साली ललिता यांनी विद्युत अभियांत्रिकीची पदवी संपादन केली आणि त्या भारतातील पहिल्या महिला अभियंता ठरल्या. फेब्रुवारी १९४४ मधील पदवीदान समारंभात त्यांना हा मान सन्मानपूर्वक बहाल करण्यात आला. ललिता यांच्या प्रवेशानंतर गिंडी महाविद्यालयात मुलींना अभियांत्रिकी शिक्षणाचा मार्ग खुला झाला.

कारकीर्द

विद्युत निर्मितीच्या प्रकल्पातील प्रत्यक्ष काम हाताळताना

पदवी संपादन केल्यानंतर ललिता यांनी बिहारमधील जमालपूर रेल्वे वर्कशॉप येथे दुरुस्ती आणि देखभाल विभागात एक वर्षाचे प्रशिक्षण (अप्रेंटिसशिप) यशस्वीरीत्या पूर्ण केले. त्यानंतर थोड्याच दिवसांत त्यांची सिमला येथील केंद्रीय मानक संस्था (Central Standards Organization) मध्ये सहाय्यक अभियंता म्हणून निवड झाली आणि त्या तिथे रुजू झाल्या. मात्र डिसेंबर १९४६ मध्ये त्यांनी ही नोकरी सोडली व आपल्या वडिलांच्या संशोधन कार्यात मदत करू लागल्या. ललितांचे वडील स्वतः एक नाविन्यपूर्ण संशोधक होते. त्यांच्या नावावर अनेक पेटंट्स नोंदवले गेले होते. धूरविरहित भट्टी आणि विजेवर चालणारे संगीत वाद्य (इलेक्ट्रोमोनियम) यांसारख्या महत्त्वाच्या शोधांमध्ये ललिता यांनी त्यांना मोलाची मदत केली. संशोधनाबरोबरच त्यांनी इन्स्टिट्यूशन ऑफ इंजिनीअर्सची पदवी परीक्षा दिली. पुढे त्यांनी परत नोकरी करण्याचा निर्णय घेतला. एक वर्ष प्रत्यक्ष प्रशिक्षणानंतर ललिता भारतीय रेल्वेच्या विद्युत विभागात कार्यरत झाल्या आणि नंतर भारत सरकारच्या विद्युत आयुक्तालयात तांत्रिक सहाय्यक म्हणून रुजू झाल्या. पुढे १९४८ साली त्या कोलकाता येथील असोसिएटेड इलेक्ट्रिकल इंडस्ट्रीज् (ए.ई.आय.) या ब्रिटिश औद्योगिक संस्थेत दाखल झाल्या. सुरुवातीला त्यांनी अभियांत्रिकी आणि विक्री विभागात काम केले; पण लवकरच त्यांच्या प्रतिभेला योग्य वाव मिळाला आणि हिमाचल प्रदेशातील भाक्रा-नानगल धरण प्रकल्पात त्यांना सामील करून घेतले गेले. या प्रकल्पात त्यांनी उच्च दाबावर विद्युत ऊर्जा वाहून नेणाऱ्या पारेषण तारांची रचना केली, विद्युत उपकेंद्रांचे आराखडे तयार केले, तसेच संरक्षणात्मक उपकरणांतील समस्या सोडवून प्रकल्पाला सक्षम तांत्रिक हातभार लावला. त्यांच्या कामाचा दर्जा नेहमीच उच्च राहिला, आणि त्या कामातून मिळणारे समाधान हेच त्यांचे बक्षीस होते.१९६७ साली ए.ई.आय. ही संस्था जनरल इलेक्ट्रिक कंपनी प्रायव्हेट लिमिटेड या ब्रिटनमधील नामांकित औद्योगिक समूहात सामील झाली. या दीर्घ कारकीर्दीत ललिता यांनी केवळ स्वतःची वेगळी ओळख निर्माण केली नाही, तर असंख्य अभियंत्यांना मार्गदर्शन करून त्यांचे भविष्य ही घडवले. १९५३ साली ललिता यांच्या उत्कृष्ट कामाची दखल घेत लंडनमधील विद्युत अभियंता संस्थेच्या परिषदेनी त्यांची सहसदस्य म्हणून निवड केली ही त्यांच्या कार्य काळातील सर्वात अभिमानास्पद गोष्ट म्हणता येईल. १९६४ साली त्यांना पूर्ण सदस्यत्व बहाल केले गेले.

जून १९६४ मध्ये अमेरिकेतील न्युयॉर्क येथे जभरातील महिला अभियंता व शास्त्रज्ञ यांची पहिली आंतरराष्ट्रीय परिषद भरली होती. त्याच वेळी अमेरिकेतील महिला अभियंत्यांच्या संस्थेची राष्ट्रीय परिषद आयोजित केलेली होती. ‘महिला अभियंत्यांचे योगदान आणि भविष्यातील अभियांत्रिकी’ असा या परिषदांचा विषय होता. या दोन्ही परिषदेला मिळून जवळपास ३५ देशांच्या ५०० महिला हजर होत्या. अशा परिषदांत भारतीय महिला अभियंता व शास्त्रज्ञांचा सहभाग जवळजवळ नव्हताच. ललिता यांनी मात्र ही उणीव भरून काढली. अनेक अडचणींवर मात करून त्या स्वतःच्या खर्चाने या परिषदेत सहभागी झाल्या. मायदेशी परतीच्या प्रवासात त्या ब्रिटनमध्ये तीन आठवडे राहिल्या. त्यावेळी त्यांनी असोसिएटेड इलेक्ट्रिकल इंडस्ट्रीज् या समूहातील काही संस्थांना भेटी दिल्या. त्या भारतात परत आल्यावर अनेक स्थानिक व राष्ट्रीय वृत्तपत्रांनी त्यांच्या परिषदेतील सहभागाची आणि तेथील अनुभवाची दखल घेऊन त्याची बातमी प्रसिद्ध केली. काही नामांकित नियतकालिकांनी त्यांची खास मुलाखत घेऊन प्रसिद्ध केली. १९६५ साली ललिता ब्रिटिश महिला अभियंता संस्थेच्या सभासदपदी निवडल्या गेल्या. तिथे त्यांनी भारतीय महिला अभियंत्यांचे प्रतिनिधित्व केले. जुलै १९६७ मध्ये केंब्रिज येथे आयोजित महिला अभियंता व शास्त्रज्ञ यांच्या दुसऱ्या आंतरराष्ट्रीय परिषदेच्या व्यवस्थापन समितीत देखील त्यांनी भारताचे प्रतिनिधित्व केले. आपल्यासोबतच इतर पाच भारतीय महिलांची या परिषदेला उपस्थित राहण्याची व्यवस्था देखील त्यांनी केली. ललिता यांना यशस्वी महिला अभियंता होण्यासाठी स्वतःच्या मेहनतीबरोबरच कुटुंबातील सदस्यांचा आधार खूप महत्त्वाचा ठरला. त्यांच्या कुटुंबीयांनी त्यांच्या मुलीचे संगोपन करण्यात हातभार लावला, त्यामुळे ललिता यांना शिक्षण, नोकरी आणि इतर महत्त्वाच्या कार्यांवर लक्ष केंद्रित करता आले. त्यांची मुलगी श्यामला यांनी विज्ञान विषयात शिक्षण घेतले असून त्या गणिताचे अध्यापन करतात. याशिवाय त्या टेनिस आणि जलतरण यातही पारंगत आहेत. श्यामलाचे पती आणि मुले शास्त्रज्ञ असून ते सर्व जण अमेरिकेत स्थायिक झाले आहेत. तीस वर्षांच्या यशस्वी कार्यकालानंतर १९७७ साली ललिता निवृत्त झाल्या. १९७९ मध्ये ललिता यांना मेंदूतील रक्तवाहिनीच्या विकाराने ग्रासले. आजाराचे निदान झाल्यानंतर अवघ्या दोन आठवड्यांत, १२ ऑक्टोबर १९७९ रोजी वयाच्या साठाव्या वर्षी त्यांचे निधन झाले. ए. ललिता यांनी अभियांत्रिकी सारख्या पुरुषप्रधान मानल्या गेलेल्या क्षेत्रात पहिली महिला अभियंता होण्याचा मान तर पटकावलाच पण असंख्य महि लांसाठी अभियांत्रिकीची वाट सुकर करून दिली. ललिता यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि त्यांचा जीवनप्रवास सर्व महिलांसाठी आदर्श ठरला आहे.

अमेरिकेतील महिला अभियंत्यांच्या राष्ट्रीय परिषदेतील सहभागी महिलांसमवेत

---