निसर्ग संवर्धनाच्या लोक परंपरा

श्री. विजय सांबरे

भारतीय संस्कृतीत निसर्ग आणि मानव यांचे नाते अद्वैतात्मक आहे. निसर्गपूजक परंपरा, जैव-सांस्कृतिक वारसा आणि स्थानिक समुदायांनी जपलेली शाश्वत संवर्धन प्रक्रिया यांचा वेध घेणारा हा लेख. सह्याद्रीपासून ते प्रवरा खोऱ्यापर्यंत, आदिवासी, शेतकरी, पशुपालक आणि मच्छीमार समाजाच्या निसर्गाशी असलेल्या परस्परसंबंधांचा अभ्यास येथे मांडलेला आहे. अशा लोककेंद्री दृष्टिकोनातून आजच्या विकासाच्या दिशेला नवसंवेदन मिळू शकते, हा संदेश देणारा अभ्यासपूर्ण लेख.

---

अश्माचमे मृत्तिकाचमे

गिरयश्यमे पर्वताश्यमे

वनस्पतयश्यमे हिरण्यचमे

अग्निश्यमे आपश्यमे

ग्राम्याश्यमे पशवआरण्याश्यमे

- रुद्राध्याय

(या शीला, दगड, माती,  हे डोंगर पर्वत, हे वनस्पतीधन, सोने. ही उर्जा, हे पाणी, हे गाव (संस्कृति), पशु-पक्ष्यांसह अरण्य, हे सर्व माझे आहे. याचे जतन करणे, ही माझी जबाबदारी आहे )

मानव व निसर्ग यांतील अद्वैत 

निसर्गाकडे पाहण्याचा भारतीय दृष्टीकोन किती व्यापक आहे, यावर हा संस्कृत श्लोक नेमके भाष्य करतो.  मानव व निसर्ग हे वेगळे नसून मानव हा सृष्टी व्यवस्थेचाच एक भाग आहे. याउलट पाश्चात्य अभ्यासकांनी निसर्ग व मानव हे दोन स्वतंत्र घटक आहेत, अशी विपरीत मांडणी केल्याचे दिसते. परिसरशास्र व मानव (Human-Ecology) यांतील सहसंबंध असेल वा मानव व वनस्पती संबंध (Ethno-Botany) अशी आंतरशाखीय मांडणी करताना पाश्चात्य अभ्यासक मानव हा निसर्गातील एक घटक न मानता तो नैसर्गिक परिसंस्थांकडून विविध सेवा घेत असतो, असे प्रतिपादन करतात. आपले भारतीय पर्यावरण अभ्यासक पण याच अंगाने विचार करतात. मानव व निसर्गात अद्वैत आहे, हे मान्य करायला आपण का कचरतो, ही एक प्रकारे मानसिक व बौद्धिक गुलामगिरी आहे.  असो, पण आज घडीला विकासाच्या नावाखाली अनियंत्रित नागरीकरण होत आहे. विविध पायाभूत प्रकल्पांच्या उभारणीत स्थानिय निसर्ग सृष्टी व्यवस्था नष्ट होत आहे व त्यावर आधारित मानवी वसाहतींचे अस्तित्व पण संपुष्टात येत आहे. अशा बाधित लोक पर्यावरणीय बदलामुळे होत असलेले विस्थापित (Ecological refugees) म्हणून जगताहेत.      

निसर्ग व मानव या नात्यांचे विविध पदर

मानवी उत्क्रांतीचे विविध टप्पे जाणून घेतले तर सभोवतालच्या नैसर्गिक घटकांच्या आधारे मानवाने आपली जीवनशैली विकसित केल्याचे दिसते. भटकी अवस्था ते स्थिर जीवन, शिकारी अवस्था ते पशुपालन व कृषी संस्कृती असा हा प्रवास अत्यंत संघर्षमय व विलक्षण आहे. औद्योगिकीकरणाचे वारे वाहण्यापुर्वी आपल्या देशातील ग्रामीण जीवन हे निसर्ग घटकांवर अवलंबून होते, काही सामाजिक दोष वगळता स्वयंपूर्ण होते. मुख्य शेती व्यवसाय व  पशुपालन व्यवस्थेला बारा बलुतेदार व आलुतेदार विविध सेवा पुरवत होते. डोंगराळ प्रदेशातील वनाधारित जीवन जगणारे आदिवासी बांधव असो की जलस्रोतांच्या आधारे जगणारे विविध मानवी समुदाय, तसेच भटके पशुपालक या सर्वांनी निसर्गाशी भावनिक व व्यावहारिक नाते निर्माण केल्याचे दिसते. यातूनच उत्कट अशा जैवसांस्कृतिक परंपरा व वारसा निर्माण झाला आहे. याला भक्कम आधार आहे तो निसर्ग-पूजक संस्कृतीचा.    

निसर्गपूजकता व सृष्टीधर्म

भारतीय समाजाने निसर्गाला देवत्व बहाल केले आहे. निसर्गातील नानाविध घटकांच्या प्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा स्वभाव भारतीय लोकमानसात पिढ्यानपिढ्या रुजलेला आहे. भारतातील सर्वच धर्म, जाती, पोटजाती, समुदाय हे निसर्गपूजक जीवनशैलीकडे शाश्वत मूल्य व सृष्टी-धर्म म्हणून पाहतात. या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब सण, उत्सव, भाषा, पेहराव, खाद्यपदार्थ, लोकसाहित्य आदी घटकांत उमटते. अशी ही निसर्गातील नानाविध दृश्य-अदृश्य घटकांना देवत्व बहाल करण्याची रितभात व प्रक्रिया हजारो वर्षे प्राचीन आहे. मानव व निसर्गरूपी देव यांच्या निर्मितीतील गूढ अगम्य आहे. सारासार विचार केला तर निसर्गरूपी दैवी शक्तीने मानवाची निर्मिती केली आहे व मानवाने पण जणू काही ऋण फेडण्यासाठी देव-देवता यांची निर्मिती केली आहे. दोन्हीही घटक एकमेकांना पोषक आहेत. एकूणच मानव व देव हे एकमेकांचे सर्जनशील निर्माते म्हणावे लागतील. मानव निर्मित सृष्टी-धर्म व निसर्ग-पुजकता या उत्कट भव्य अशा परंपरांच्या आधारे समाज व्यवस्था उत्क्रांत झाली आहे, हे मान्य केले तर निसर्गातील जल-जंगल-जनीन-जनावरे आदी घटकांच्या आधारे मानवी जीवन समृद्ध झाले आहे, या विधानाला पुष्टी मिळते.        

नैसर्गिक घटकांचं अक्षय्य-अविनाशी व्यवस्थापन

आपल्या भारतीय उपखंडाची निर्मिती व जडणघडण विलक्षण आहे. उत्तरेकडील हिमाचल, उर्वरित तिन्ही दिशांना असणारे बंगाल-हिंद-सिंधू हे सागर.जोडीला सह्याद्री, सातपुडा, अरावली, विंध्य पर्वताच्या रांगा. दख्खन व माळव्याचे पठार, ब्रह्मपुत्रा, गंगा, सिंधू, नर्मदा, गोदावरी व कावेरी या सरितांच्या खोऱ्यात अत्यंत वैविध्यपूर्ण मानवी जीवन निर्माण  झाले आहे. स्थानिक जैव-भौगोलिक परिस्थिती व तिच्याशी अनुकूलन करणारी जीवन पद्धती अनुभवली तर आपल्या कळते की, भारतीय उपखंडाचे जगभरातील प्रवाश्यांना हजारो वर्षे का आकर्षण आहे ?

आपल्या महाराष्ट्र देशाचा विचार केला तर येथे निसर्गस्नेही जीवनशैलीचा असिम वारसा आहे. गाव समाज जंगलावर अवलंबून आहे. जलस्रोत आधारित जीवन तो जगतो आहे. मातीत धनधान्य, फळ फळावळ पिकवतो आहे. गायी-म्हशी-शेळ्या-मेंढ्या-कोंबड्या इत्यादी पाळीव पशूंच्या आधारे आजीविका भागवतो आहे. समुद्र,नदी, नहर, तलाव, पोखर, दलदल या जलकेन्द्री स्रोतांवर मोठा जन समुदाय आजही विसंबून आहे. तो पिढ्यानपिढ्या जगत आहे व त्याने जल-जंगल-जमीन-जनावरे या उपजीविकेच्या दृष्टीने महत्वपूर्ण घटकांसोबत सेंद्रिय नातेही निर्माण केले आहे. वरील गोष्टी समजून घेण्यासाठी आदिवासी बांधवांची जीवन पद्धती पाहू. जंगलाच्या सोबत राहणारे आदिवासी व इतर पारंपारिक वन निवासी समुदाय जंगलात मिळणाऱ्या वनोपजांच्या आधारे जगतात. जंगल त्यांना मुख्य सहा प्रकारच्या परिसेवा (Ecosystem Services) पुरवते. अन्न (Food), इमारती लाकूड (Furniture), धागा (Fibre), चारा (Fodder), खत (Fertilizer), जळावू लाकूड (Fuel wood) असे ते 6-F आहेत. जंगलात उपलब्ध होणाऱ्या या घटकांशिवाय वननिवासी समुदाय जगू शकत नाही. वरील सर्व घटकांचा अविनाशी अशा शाश्वत पद्धतीने (Sustainable harvesting) वापर करण्याचे कौशल्य व शहाणपण (Skill and wisdom) या समुदायाकडे आहे.

सभोवतालची वनसंपदा अक्षय्य राहावी यासाठी स्थानिक देवी-देवतांच्या नावाने देवराई रुपी पवित्र जंगल (Sacred groves) राखण्याची परंपरा आदिवासी समाजाने जाणीवपूर्वक जपली आहे. हे लोक स्त्री देवतेच्या नावाने राई व पुरुष देवतेच्या नावाने बन राखतात. देवरायांच्या रुपात वनांतील जनुकीय जैवविविधता (Genetical Biodiversity) टिकून राहते. देवरायांचे हे जंगल प्राथमिक स्वरूपाचे (Primary forest) आहे. इतर राखीव जंगल हे दुसऱ्यांदा राखलेले दुय्यम स्वरूपाचे (Secondary forest)आहे. लोककेंद्री संवर्धन परंपरेचे हे उदाहरण केवळ अलौकिक असेच आहे. दुसऱ्या बाजूला हे लोक नदी पात्रातील काही डोह पवित्र (Sacred pond) म्हणून ठेवतात. येथे मासेमारी करायला सामाजिक बंधन असते.

भवतालच्या अरण्यातील वनस्पती, वन्यजीव व पशुपक्षी यांना देवक (Totem) मानण्याची रुढी आदिवासी कुटुंबात आहे. पट्टेरी वाघाला हे लोक देव मानतात. वाघाविषयी कृतज्ञता व्यक्त करणारी अनेक लोकगीते आदिवासी महिलांच्या तोंडी आढळतात. परंपरेने सामाजिक नियम (Customary law)  म्हणून या निसर्गरूपी देवकांना जपण्याची जबाबदारी या कुटुंबावर येते. जैव-सांस्कृतिक वारसा सांगणारी अशी अनेक उदाहरणे सांगता येतील. आदिवासी लोक शिकार करताना असे अनेक नियम (Bio-cultural protocol) पाळतात. विणीच्या हंगामात माश्यांची शिकार करत नाही. गर्भवती मादीला मारत नाही. वनस्पतींचे फळे, कंदमुळे गरजे पुरतेच काढतात. मधमाश्यांचे पोळे काढताना त्यांना इजा होणार नाही, या पद्धतीनेच मध संकलन होते. बहुतांशी आदिवासी बहुल प्रदेशात स्थानिक लोक गरजेनुसार स्व:मालकीचे जंगल (Privately owned forest) राखतात. दैनंदिन गरजेच्या विविध गोष्टी (6-F) त्यांना अशा मालकीच्या जंगलातच उपलब्ध होतात.

उत्तर सह्याद्री मधील कळसूबाईव हरिश्चंद्रगड परिसरातील डांगी पशुपालक शाश्वत चारा व्यवस्थापनाचा एक भाग म्हणून ‘राखणरान’ (Grassy meadows) ठेवतात. संरक्षित केलेल्या भागात मिळणारी सहा-सात प्रकारची गवते पौष्टिक चारा म्हणून उपयुक्त आहेत. या प्रक्रियेत काटेकोर नियम पाळले जातात. मुक्त चराई होत नाही. बी पक्व झाल्याशिवाय गवत कापले जात नाही. संगमनेर स्थित लोकपंचायत संस्था डांगी गोवंशाशी संबंधित व्यवस्थेचा एक भाग म्हणून राखण रानासारख्या लोककेंद्री संवर्धन प्रक्रियेला प्रोत्साहन देत आहे. संस्थेने कळसूबाई-हरिश्चंद्रगड परिसरातील २६ गावे व ७२ वाड्यातील २६९ कुटुंबासोबत राखणरानांचा अभ्यास केला. त्यातील निष्कर्षांनुसार २६९ पैकी ५६ कुटुंब नियमित राखण रान ठेवत आहेत.  एक हेक्टर राखणरानातून १०० क्विंटल वाळलेले गवत मिळते. त्याच बरोबर मोठ्या प्रमाणात कार्बन शोषण्याची प्रक्रिया राखणरानातील गवते व जमिनीद्वारे होत असल्याचे पुढे आले आहे. एकूणच देवराई, राखणरान, सेंद्रिय शेती व तत्सम लोककेंद्री निसर्ग संवर्धन व्यवस्थापन प्रक्रियेत कार्बनउत्सर्जन मुक्तिला वाव असल्याचे सिद्ध होते. महाराष्ट्रातील दख्खनच्या पठारावर भटके पशुपालक आढळतात. शेळ्या-मेंढ्या घेऊन हे लोक दरवर्षी ठरलेल्या गाव-प्रदेशात स्थलांतर करतात. गवताळ कुरण परिसंस्थेशी हा समाज जोडलेला आहे. भटक्या धनगर पशुपालकांना नेहमीच लांडगे, बिबटे व काही वेळा पट्टेरी वाघाशी सामना करावा लागतो. पण म्हणून ते या वन्यजीवांना शत्रू मानत नाही, उलट त्यांचा आदरच करतात. फासेपारधी समाज शिकार करून जगतो. त्यामुळे या समाजाला वन्यजीवांचा शत्रू समजले जाते. पण विदर्भातील फासेपारधी समाज याला अपवाद ठरला आहे. कुरणावर अवलंबून असणाऱ्या या समाजाने गवताळ कुरण परिसंस्थेतील तणमोर (Lesser florican) या पक्ष्याला सुरक्षा कवच निर्माण केले आहे. अकोला वाशीम परिसरातील फासेपारधी कुटुंबांनी विशेष कष्ट घेऊन हा नष्टप्राय तणमोर पक्षांचा अधिवास (Habitat) जपला आहे. ही नोंद घेण्यासारखी घटना आहे.

प्रवरा नदीच्या खोऱ्यात शेती व पिक पद्धतीत पण मोठे वैविध्य आहे. पश्चिमेला सह्याद्रीतील आदिवासी नागली, वरई, सावा इत्यादी पर्वतीय तृणधान्यांची शेती करतात. जंगलाचा ठराविक भाग तोडून तिथे दरवर्षी वेगवेगळी पिके घेण्याचा रिवाज होता. त्याला कुमरी शेती (शिफ्टिंग कल्टीवेशन) म्हणतात. अवघ्या सह्याद्रीच्या भूमंडळात, महाराष्ट्र, कर्नाटक, केरळ व तमिळनाडूत ही शेती पद्धत उत्तर सह्याद्रीतून पसरली असावी, असे कृषि-इतिहासकारांचे ठाम मत आहे. अति पावसाच्या या प्रदेशात भात हे मुख्य पिक. गावरान भाताच्या वीस पेक्षा अधिक जाती येथील शेतकरी आजही करतात. त्यात सुवासिक काळ भात, कोळपी, आंबेमोहर, रायभोग, तामकुडई आदि वाण आजही टिकून आहेत.

पर्जन्यछायेच्या अकोले, संगमनेर व राहुरीच्या काही गावात पर्जन्याधारित मिश्र पिक पद्धती आहे. त्यापैकी एक आहे ‘इरवड’ व दुसरी पद्धत आहे ‘माळीव’. इरवड म्हणजे मुख्य गावरान बाजरी व सोबत अठरा ते वीस प्रकारचे कडधान्य, तेलबिया व चारापिके एकाच क्षेत्रात घेण्याची पद्धत आजही अस्तित्वात आहे. माळीव म्हणजे दैनदिन गरजेच्या गृहोपयोगी गावठी भाजीपाल्याची लागवड करणे. त्यात पाण्याच्या उपलब्धतेनुसार उन्हाळी, खरीप व रब्बी हंगामात नानाविध भाजीपाला लावला जातो. त्याची यादी गावानुसार, परिसरानुसार व स्थानिक जमीन, हवामान, तसेच गावसमाजाच्या आवडीनिवडी व खाद्य संस्कृतीनुसार विभिन्न होते. या माळीवात किमान तीस प्रकारची गावरान वाणांची सेंद्रिय पद्धतीने लागवड होते. ज्या शेतकऱ्याकडे इरवड व माळीव आहे, त्याला बाजारातून मीठ साखर अशा जिन्नसा वगळता फार काही आणावे लागत नाही. एकूण पन्नास पेक्षा अधिक स्थानिक पिकांची लागवड या उभय मिश्र पिक पद्धतीत होते. अशा ह्या कृषी विविधतेतून अन्नसुरक्षा सिद्ध होत असते. दोन्हीही मिश्र पिक पद्धतीतील बीज व्यवस्थापनाचे मुख्य कार्य महिला शेतकरी करतात, हे विशेष.

पीक वाणांप्रमाणे पाळीव प्राण्यांची पण मोठी विविधता प्रवरा खोऱ्यातील जनुक संरक्षक (Keepers of gene ) रहिवाश्यांनी पिढ्यानपिढ्या जपली आहे. त्यात सह्याद्रीतील वनोपजीवी / कृषोपजिवी समाजाने डांगी गोवंश जपला आहे. अति पाऊस व डोंगराळ प्रदेशात डांगी टिकून राहते. खिलार बैल पाळण्याचा छंद येथील शेतकरी बांधवांना आहे. संगमनेर परिसरातील महिला पशुपालकांनी जपलेली संगमनेरी शेळी; हे पण उत्तम देशी शेळीचे वाण आहे. धनगर बांधवांनी टिकून ठेवलेली दख्खनी मेंढी, अटकूर मध्यम बांध्याचे घोडे (कदाचित हे प्रसिद्ध भीमथडी तट्टू असावे, असा अंदाज आहे), कुत्री, मांजरं, कोंबडी इत्यादी देशी पशू हे प्रवरा काठच्या लोकजीवनाचा एक भाग आहे. कुंभाराचे गाढव, वडार पळत असलेले डुक्कर हेही पाळीव जीविधतेची उदाहरणे आहेत. स्व:स्थळी नानाविध जनुक जपत कृषि जैवविविधता टिकवण्याचे व व्यवस्थापनाचे महत्कार्य गांव समाजाने केले आहे.

महाराष्ट्रातील नऊ कृषी हवामान विभागातील (Agro-climatic zone) मधील आदिवासी, पारंपारिक वन-निवासी, शेतकरी, पशुपालक, मच्छिमार इत्यादींच्या अनुकरणीय अशा अनेक लोक संवर्धन परंपरा आहेत. वैयक्तिक व सामुहिक पातळीवर त्यांचा आजही अवलंब होतो. या समुदायांनी निर्माण केलेले जैव-सांस्कृतिक नियम (Bio-cultural Protocol) मुळातून अभ्यासायाला हवे. त्यांना तर्कशुद्ध व शास्रशुद्ध संकल्पना म्हणून मान्यता द्यायला हवी.

पुणे येथील कल्पवृक्ष नावाची सामाजिक संस्था देशस्तरावरील विविध जैवभौगोलिक प्रदेशातील जन समुदायाने जपलेल्या लोककेंद्री संवर्धन पद्धतींचे दस्तावेजीकरण केले आहे. कल्पवृक्ष प्रकाशित Community Conserved Area नावाचा संदर्भ ग्रंथ जिज्ञासू अभ्यासकांनी अवश्य पाहावा. या संदर्भ ग्रंथात देशातील विविध लोककेंद्री संवर्धन पद्धतींचा मागोवा घेतला आहे.

आज घडीला ही लोककेंद्री संवर्धन परंपरा मागे पडत आहे. स्थानिक लोकांचे निसर्गाशी असणारे नाते खंडित होत आहे. वर्तमानातील विकासाची संकल्पना व सरकारी धोरण हे अशा लोक परंपरांना शाप ठरते आहे.  

---

संवर्धन परंपरेच्या ऱ्हासाची कारणे

• स्थानिक लोकांमध्ये जाणीव जागृतीचा (Consciousness) अभाव हे मूळ कारण आहे.

• दैनदिन जीवनात उपयुक्त ज्ञान, कौशल्य व शहाणपण यांनी युक्त परंपरांना जगमान्यता मिळत नाही.

• अनेक प्रथा परंपरांची अज्ञानी अशिक्षित लोकांनी निर्माण केलेला अंधविश्वास, अशी हेटाळणी होते. 

• नवीन पिढीला आपण स्वत: शेतकरी, आदिवासी, पशुपालक वा मच्छिमार म्हणून जगण्यात प्रतिष्ठा वाटत नाही व अभिमान पण वाटत नाही.

• सामाजिक-राजकीयदृष्ट्या हे घटक जातीय अस्मितेंची (Caste identitry) प्रतिके म्हणून विविध घटकांकडून फक्त वापरली जात आहेत.

• पर्यावरण अभ्यासक, संशोधन संस्था, सरकारी यंत्रणा व संबंधित विविध विभाग हे लोककेंद्री संवर्धन प्रक्रियेला मान्यता देत नाही.

• आधुनिक शिक्षण व्यवस्था नव्या पिढीला निसर्ग आधारित जीवनशैलीपासून तोडत आहे.

• ब्रिटीशांचा प्रभाव असणारे वानिकीशास्र (Forestry) फक्त लाकूड (Timber) केन्द्री आहे. जैवविविधतेला तेथे गौण स्थान दिले जात आहे.

---

संभाव्य उपाययोजना

• संवर्धन विषयक ज्ञान परंपरेचे दस्तावेजीकरण व्हायला हवे.

• वैज्ञानिक अवलोकन / प्रमाणीकरण (Scientific validation) केले तर संवर्धन परंपरांचे महत्व अधिक स्पष्ट होईल.

• मानव व निसर्ग विषयात काम करणाऱ्या अनेक स्वयंसेवी संस्था आहेत. त्यांच्या कार्य पटलावर लोककेंद्री संवर्धन प्रक्रिया हा विषय प्राधान्याने यायला हवा.

• लोककेंद्री संवर्धन पद्धतींना प्रोत्साहन व मान्यता मिळवण्यासाठी अभ्यासक कार्यकर्त्यांनी धोरणात्मक वकिली (Polocy advocacy) करायला हवी.

• भारत सरकारच्या नवीन शैक्षणिक धोरणात (NEP) लोकज्ञान व संवर्धन परंपरा हा विषय शालेय व महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमात खूप चांगल्या पद्धतीने रुजवता येईल.

• जल-जंगल-जमीन-जनावरे आधारित उपजीविका कार्यक्रमाचे बळकटीकरण करताना लोककेंद्री संवर्धन पद्धतीचा प्राधान्याने विचार व्हावा.

• सामाजिक, सांस्कृतिक व कायदेशीर चौकटीतून लोककेंद्री संवर्धन या विषयाला सर्व जबाबदार घटकांनी नव्याने पहायला हवे व आपली समज वाढवायला हवी.

• मानवी अस्तित्वावर घाला घालणारी पर्यावरणीय संकटे चोहोबाजूंनी उभी ठाकली आहेत. जबाबदार माणूस म्हणून आपल्यालाच उत्तरे शोधावे लागतील. त्यासाठी विकासाचा भारतीय दृष्टीकोन नव्याने समजून घ्यावा लागेल. अगणित समस्यांच्या निराकरणासाठी प्राप्त परिस्थितीत जैव-सांस्कृतिक वारसा आधारित उपाययोजना (Bio-cultural heritage based solutions) यांचा अवलंब करणे, सर्वार्थाने इष्ट ठरेल. 

---

(लेखक निसर्ग व मानव संबंध या विषयाचे अभ्यासक असून ते उत्तर सह्याद्रीत कार्यरत आहेत.)