नदी पुनर्जीवित करण्यासाठी आणि उपजीविका निर्मितीसाठी: गवत परिसंस्थेचे योगदान

जयाजी पाईकराव

भारतामध्ये हिमनद्या व पावसावर आधारित अश्या दोन प्रकारच्या नद्या वाहतात. हिमनद्या उन्हाळ्यामध्ये वाहतात तर पावसावर आधारित नद्या पावसाळा व हिवाळा ऋतूमध्ये वाहतात. चार दशकापूर्वी पावसाच्या आधारावर पण बारमाही वाहणाऱ्या नद्या होत्या. त्यावेळेस नदी, ओढे व विहिरीचे पाणी प्यायचे. परंतु जेव्हा पासून इंधन विहिरी आल्या तेव्हा पासून विविध कारणासाठी पाणी उपसा वाढला. पाणी उपसा इतका वाढला की प्रथम स्तरातील सर्व पाणी वापरले, व्दितीय स्तरातील पाणी पण संपले आता तृतीय स्तरातील पाणी उपसा मोठ्या प्रमाणावर सुरु आहे. मराठवाड्यात पर्जन्यमान सरासरी गाठते त्यामुळे प्रथम स्तराची पोकळी भरून जाते आणि काही महिन्यात तिचा उपसा केला जातो. मात्र व्दितीय व तृतीय स्तरापर्यंत पाणी जात नसल्याने पाणी प्रश्न व दुष्काळ सतत भेडसावत आहे तसेच दुष्काळाची तीव्रता दरवर्षी वाढत चाललेली आहे.

गवत ही दुर्लक्षित परिसंस्था आहे. एकेकाळी मोठ्या प्रमाणावर पडीक क्षेत्र होते. त्याचा वापर कुरण म्हणून शेतकरी करीत होते. कुटुंबाच्या विभागणी बरोबर कुरण क्षेत्राची विभागणी झाली. शेतीची जवळपास कामे तंत्रज्ञानामुळे होऊ लागली त्यामुळे कुरणक्षेत्र नष्ट करून शेतीसाठी वापरली जात आहेत. याकुरण क्षेत्रा बरोबरच बहुतांश गवताच्या प्रजाती संपुष्टात आल्या. कंपनीने शेतकऱ्यांचे कष्ट कमी करण्यासाठी तृणनाशके बाजारपेठेत उपलब्ध करून दिली. श्रम व वेळ वाचविण्यासाठी शेतकरी तृणनाशकाचा वापर करीत आहेत त्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर गवत नष्ट केली जात आहेत. गवताबरोबरच गवतावर अवलंबून व आधारित असणारे फुलपाखरे, कीटक, सरपटणारे प्राणी, मधमाश्या इ. जैवविविधतेचे प्रमाण कमी झाल्याचे खूप निरीक्षणे व उदाहरणे आहेत. गवतामुळे अन्नसाखळी टिकून राहण्यासाठी मद्दत होते. पूर्वी कुरणक्षेत्रा चे प्रमाण जास्त होते म्हणून पशुधनाची संख्या जास्त होती. अगदी अलीकडच्या काळात तंत्रज्ञानाचा वापर होत असल्याने पशुधन पाळणाऱ्या शेतकऱ्यांची संख्या कुरणक्षेत्रा बरोबर कमी झाले. पूर्वी कुरण क्षेत्र होती त्याचा वापर गवत संवर्धन करून त्याची चारा बँक तयार केली जयायची. चारा काढून झाल्यावर त्याला ते कुरण वणवा पेटून देवून सर्व कुरण नष्ट केले जयायचे. वणव्यात गवताबरोबर असंख्य सूक्ष्म जीव जाळून जयायची. तसेच गवतावर आधारित जीव सुध्दा नष्ट होयायची. मात्र त्यावेळी पडीक क्षेत्रा चे प्रमाण जास्त असल्याने दुसऱ्या कुराणातील जीव परत त्याचे अस्तित्व निर्मा ण करायची. यातून असे लक्षात येते की, शेतकरी चारा म्हणून गवत ठेवत.

पाणी संवर्धनात गवताचे महत्व

काही वर्षा पूर्वी नदीचे पात्र अरुंद होते पण दरवर्षीच्या पुरामुळे नदीकाठची माती वाहून जाते. त्यामुळे नदीचे पात्र रुंद झाले. नदीच्या पात्राच्या तीरेवर माती नदीच्या पात्रात आल्यामुळे नदीपात्र उथळ झाले आहेत. तर काही ठिकाणी नदीचा प्रवाह बदलला आहे. या सर्व बाबींपासून बचाव करण्यासाठी नदी काठावर गवताचे प्रमाण असणे गरजेचे आहे. गवतामुळे माती व पाणी संवर्धन होते तसेच नदी मध्ये वाहून येणाऱ्या गाळाला आळा बसतो. नदीला पुनर्जीवित करण्यासाठी नदीला वाहून येणारे ओघळ याच्यावर पाणलोट क्षेत्र विकासाची कामे होणे गरजेचे आहे. या कामामधून पडणारे पाणी जमिनीमध्ये मुरविण्यासाठी मदत होऊ शकते. जे पाणलोट क्षेत्र विकासाची कामे होतील व त्यातून निघणाऱ्या मातीवर तृण लागवड केली जाऊ शकते व त्या रचनात्मक कामाची वयोमान वाढण्यास मदत होते. पाणी संवर्धन करण्यासाठी अधिक काळ रचनात्मक कामे

उपयोगात येऊ शकतात. गवत हा पाणी संवर्धन व माती संवर्धन करण्यासाठी महत्वपूर्ण घटक आहे. गवताची उंची कमी असल्याने व थोंब करून राहत असल्याने वाहणारे पाणी अडविण्यात त्यांची मोठी भूमिका आहे. तसेच जे पाणी अडते त्या पाण्याला मुळाच्या आधारे जमीनीत मुरवितात. गवताचे थोंब हे असंख्य मुळाचे असते त्यामुळे हे मूळ मोठ्या प्रमाणात माती धरून ठेवतात. याच कारणाने डोंगरावरील पाणलोट क्षेत्राच्या सलग समतल चर मधून काढलेल्या मातीवर गवत लावतात. ही गवते मातीला डोंगरावरील वाहून जाऊ देत नाहीत. तसेच नदीच्या काठावर गवताच्या प्रजातीचे सरंक्षण केल्याचे नि रीक्षण याच कारणाने असल्याचे दिसते. एका हेक्टर वरील गवताचे प्रमाण जर १ मि मी पाऊस पडला तर २५००००००० लिटर पाऊस संवर्धन करते. २५ कोटी लिटर पाण्याची रक्कम प्रति लिटर २० रु गृहीत धरले तर ५००००००००० (५ अब्ज) रुपयाचे फायदा केवळ एक हेक्टर पासून मिळते. मात्र पाणी फुकट मिळते त्यामुळे याचा विचार केला जात नाही. पण पाणी पुनर्भरण प्रक्रियेमध्ये गवत पाणी संवर्धनामध्ये खूप महत्व आहे. गवतक्षेत्रा मधील पडणारा ४ तासाचा पाऊस व इतर ठिकाणी पडलेला १२ तासाचा पाऊस हा समप्रमाणात जमिनीमध्ये मुरतो. म्हणजेचे गवताच्या उपलब्धतेमुळे तीन पट पाणी संवर्धन होते. तसेच एका गावठाणच्या क्षेत्र इतके जर कुरण क्षेत्र आहे. कुरणक्षेत्रा वर जर १६ तास पाऊस पडला तर त्यागावाला वर्षभर लागणारे पाणी कुरणक्षेत्र संवर्धन करते.

माती संवर्धन

मातीचा एक इंच स्थर तयार होण्यासाठी सुमारे पाचशे वर्ष लागतात तर पांच इंच माती वाहून जाण्यासाठी एक पावसाळा पुरेसा आहे. पाच इंच माती म्हणजे वीस ते पंचवीस वर्षा ची माती तीन महिन्यात वाहून जाते. मात्र जेथे गवताचे क्षेत्र आहे तेथील माती वाहून जाते नाही. जमीन उताराची असो की डोंगरावरची माती वाहून जाण्याचे प्रमाण अत्यल्प आहे. गवताचे माती संवर्धनामध्ये मोलाची भूमिका आहे. आज शेतीचे धुरे मातीचे आहेत. धुऱ्यावर गवताचे प्रमाण असल्याने धुरे मजबूत असल्याचे असंख्य उदाहरणे आहेत. माती व पाणी संवर्धनामध्ये गवत महत्वाचे आहे.

गवत आधारित उपजीविका

आजकाल शेतकरी किंवा व्यक्ती अगोदर फायदा शोध तो व त्याधारातील कार्य करतो. गवत संवर्धन केल्याने माती व पाणी टिकून राहील तसेच उपजीविका मिळू शकते ते ही शाश्वत याच काहीच शंका नाही. गवत संवर्धन केल्याने आपल्या मुख्यपिकापेक्षा जास्त उत्पन्न मिळत असल्याचे उगम संस्थेकडून विकास कांबळे यांनी केलेल्या संशोधनातून स्पष्ट झाले आहे. संशोधन विश्लेषण पुढील प्रमाणे आहे. सोयाबीन पिक घेण्यासाठी शेतीची मशागत करण्यासाठी ५०० रु, वखरणी ५०० रु, पेरणी १२०० रु, रासनी ३०० रु, कोळपणी ६०० रु, निं दनी १००० रु, फवारणी १५०० रु, कापणी २२०० रु, मळणी २५०० रु, बियाणे २५०० रु, खत २००० रु, वाहतूक खर्च २०० रु,हमाली १०० रु म्हणजेच एकूण खर्च १५१०० होतो. जमीन जर चांगली असेल आणि पाणी जर चांगला पडला तर सोयाबीनचे ९०० किलो उत्पादन मिळते. सरासरी भाव २५०० मि ळतो म्हणजेच २२५०० रुपयाचे उत्पादन होते. परंतु खर्च वजा केल्यास ७४०० निव्वळ उत्पन्न मिळते. यामध्ये व्यक्तीच्या मजुरीचा समावेश नाही.

कयाधू नदी काठच्या कुराणातील गवत वाढीसाठी वेगळे प्रयत्न करावे लागत नाहीत. हे गवत पूर्वी पासून पाऊस पडला कि आपोआप उगविते म्हणून नांगरणी, वखरणी, पेरणी, कोळपणी, फवारणी, खत, बियाणे खर्च लागत नाही. एकर क्षेत्रा ला काटेरी कुंपण तयार करण्यासाठी ४०० रु. खर्च येतो, तसेच या क्षेत्रात नको असलेली किंवा काटेरी वनस्पती काढण्यासाठी म्हणजे खिसाई खर्च २०० रु. येतो. कापणी खर्च २७०० रु. येतो. म्हणजेच एकूण खर्च ३३०० रुपये येतो. चौरस पद्धतीतून संशोधन केल्यास असे लक्षात आले कि, एक मिटरच्या चौरस मधून सरासरी ६०० ग्राम गवत मिळते. तर एका एकर मध्ये ४०४६ मीटर चौरस होतात त्यातून मिळणारे गवत २४२७६०० ग्राम असते म्हणजेच २४२७ किलो गवताचे उत्पादन मिळते. गवताची एक पेंढीचे वजन ६०० ते ९०० ग्राम असते. ९०० ग्रामनुसार २६९६ एवढ्या पेंढ्या तयार होतात. एका पेंढीची किंमत डिसेंबर महिन्यात ८ रुपये प्रमाणे १२५६८ रुपये होतात. मार्च, महिन्यात हिंगोली शहरातील बाजारातील भाव १५ रुपये पेंढी होता. या भावाने सर्व पेंढीचे ४०४४० रु होतात. मे महिन्यात अजून भाव वाढण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. १२५६८ रुपयाचे उत्पादन झाले त्यातून एकूण खर्च ३३०० वजा केल्यास ९२६८ रुपयाचे निव्वळ उत्पन्न मिळते. सोयाबीन पासून मिळणारे उत्पन्न ७४०० आहे तर मारवेल गवतापासून मि ळणारे उत्पन्न ९२६८ आहे म्हणजेच १८६८ रुपयाची तफावत आहे. पाऊस कमी झाला किंवा योग्य वेळी नाही पडला तर पिकावर परिणाम होतो मात्र गवतावर परिणाम होत नाही. चाऱ्याचे प्रमाण कमी झाल्यास भाव जास्त मिळतो. चाऱ्याचा वाहतूक खर्च हा खरेदी करणारा करतो तर सोयाबीन मध्ये विक्रे त्याला खर्च करावा लागतो. गवताला जास्त मेहनत घेण्याची गरज नाही. सोयाबीन पिकावर शेतकरी घरी प्रक्रिया करू शकत नाही म्हणून त्याचे मूल्यवर्धित करणे शक्य नाही. परंतु गवत उत्पन्न घेतले तर दुधाचा व्यवसाय करू शकतात, दुधापासून तूप, दही, खवा किंवा अन्य पद्धार्थ बनविता येऊ शकतात म्हणून मूल्यवर्धित करणे शक्य आहे. शेतकऱ्यांनी तणनाशकाचा वापर करू नये यामुळे स्थानिक गवते नष्ट होतात तसेच त्यावर जगणारे जीव नष्ट होतात. तसेच जनावरांपासून गोमुत्र व शेण मिळते त्याचे शेतीसाठी लागणारे औषध व खत तयार करता येते. हे अप्रत्यक्ष लाभ आहेत.

गवत विक्रीतून उपजीविका

दुष्काळाचे सावट सर्व मराठवाड्यावर असते आणि त्याचा तणाव प्रशासनावर मोठ्या प्रमाणावर असतो. मानवा बरोबर वन्य प्राण्याच्या पाण्याचा व चाऱ्याचा विचार प्रशासनाला करावा लागतो. उन्हाळ्यामध्ये चाऱ्याचा प्रश्न हा मोठा प्रश्न आसतो तसेच चाऱ्याची मागणी जानेवारी महिन्यापासून सुरु होते. जानेवारी महिन्यात एका पेंढीची किंमत ८ रुपये असते तर मे महिन्यात सरासरी २० रुपयापर्यंत जाते. तसेच वाहतूक खर्च व साठवण खर्च वेगळा करण्याची गरज भासत नाही. उत्पन्न कमी झाल्यास भाव जास्त मिळतो त्यामुळे नुसकान यातून होत नाही. त्यामुळे शेतकरी या पासून उपजीविका निर्माण करू शकतात. हिंगोली जिल्ह्यातील शेतकरी तुषार सिंचनचा वापर करून कुरण क्षेत्रा तील चारा वर्षभर घेतात व त्या आधारित त्यांची उपजीविका शाश्वत झाली आहे. तसेच ५६५ शेतकरी कुरण क्षेत्र राखीव करून पशुधन जोपासत आहेत. शासकीय पातळीवरून वृक्ष लागवडीसाठी अभियान राबविण्यात येत आहे त्याच प्रमाणे गवत लागवडी साठी प्रयत्न झाल्यास त्याच तुलनेत पर्यावरण संतुलन करता येते तसेच वातावरणात होणारे बद्दल व तापमान वाढ याच्यावर आळा बसविण्यात गवताची महत्वपूर्ण भूमिका असू शकते.

( लेखक उगम ग्रामीण विकास संस्थाचे अध्यक्ष आहेत)