टेस्लाचा भारतात प्रवेश —तांत्रिक संधी की ट्रोजन हॉर्स?

smsrushtidnyan
Sep 7
6 min read

ब्रिगेडिअर श्री. हेमंत महाजन (निवृत्त)

हा लेख टेस्लाच्या भारतातील प्रवेशामागील तांत्रिक आणि सुरक्षात्मक परिणामांवर केंद्रित आहे. टेस्ला गाड्यांमधील डेटा संकलन, AI प्रणाली आणि फेशियल रेकग्निशन यंत्रणा देशाच्या माहिती सुरक्षिततेसाठी संभाव्य धोका निर्माण करतात. तसेच, Starlink सॅटेलाईट नेटवर्क मुळे भारतातील संवेदनशील क्षेत्रांमध्ये परकीय नियंत्रणाची शक्यता वाढते. त्यामुळे भारताने डेटा लोकलायझेशन, जिओफेन्सिंग आणि स्वदेशी EV व सॅटेलाईट तंत्रज्ञान यांच्यावर भर देणं अत्यावश्यक ठरते.

भारतासारखा वेगाने प्रगती करणारा देश, जागतिक गुंतणूकदारांसाठी एक आकर्षक केंद्र बनत आहे. याच पार्श्वभूमीवर जागतिक स्तरावर नावाजलेली इलेक्ट्रिक वाहन निर्माता कंपनी टेस्लाने भारतीय बाजारात प्रवेश केला आहे. पहिल्या नजरेत ही घटना भारतासाठी एक सकारात्मक संकेत वाटते. उच्च तंत्रज्ञान आधारित आधुनिक दर्जाची वाहने, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि एक नावाजलेली कंपनी आपल्या देशात येतेय, याचा अभिमानही वाटतो. मात्र हे चित्र केवळ इतक्यावरच थांबत नाही. टेस्लाचा भारतात प्रवेश ही देशाच्या केवळ औद्योगिक क्षेत्राशी संबंधित असणारी घटना नाही तर ती एक रणनीतिक आणि सामरिक संदर्भ असणारी घटना आहे. त्याकडे एक व्यापक माहिती संकलन व्यवस्था, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, आणि एक खाजगी सॅटेलाइट नेटवर्क – जी एका राष्ट्राच्या माहिती, सुरक्षा आणि सार्वभौमतेवर दूरगामी परिणाम करू शकते अशा विविध दृष्टीने पाहण्याची गरज आहे.

स्वयंचलित गाडी की गुप्त माहिती संकलन यंत्रणा?

टेस्लाची गाडी ‘स्वयंचलित’ असल्याने तिच्या या पैलूबाबत खूपच चर्चा झालेली दिसून येते. ती ‘स्वयंचलित’ होण्यामागे काय यंत्रणा कार्यरत असते हे देखील समजून घेऊ. टेस्लाची गाडी ही केवळ एक ‘इलेक्ट्रिक वाहन’ नसते. तिचं स्वरूप हे मोबाईल डेटा सेंटर आणि सर्व्हेलन्स प्लॅटफॉर्मसारखं आहे. या वाहनांमध्ये आठ ते बारा हाय- डेफिनिशन कॅमेरे, GPS, इनर् टियल सेन्सर्स आणि एक शक्तिशाली ऑन-बोर्ड संगणक प्रणाली असते. ही सर्व तंत्रज्ञान व्यवस्था केवळ वाहन चालवण्यासाठी नसून माहिती गोळा करण्यासाठीही कार्यरत असते. ही गाडी जिथे जाईल, तिथले रस्ते, इमारती, सार्वजनिक ठिकाणं, रहदारीचे ट्रेंड्स, इतर वाहनांची स्थिती, आणि अगदी त्या कॅमेरा मधून टिपलेल्या चेहऱ्यांची गोळा केलेली माहिती एका सेंट्रल डेटासेंटर्समध्ये पोहोचवली जाते. टेस्लाचा ‘Dojo’ सुपरकंप्युटर, जो अमेरिकेत स्थित आहे; त्याकडे ही सर्व माहिती संकलित केली जाते. प्रथमदर्शी ही माहिती एखादी गाडी ‘स्वयंचलित’ असण्याकरिता गरजेची आहे असे नक्कीच वाटू शकते आणि या माहितीचा वापर ‘वाहन सुधारण्यासाठी’ होतो असं सांगितलं देखील जातं. पण त्याच वेळी हीच माहिती सामरिक, राजकीय आणि आर्थिक निर्णयांत आपल्या विरोधात वापरली जाऊ शकते, ही शक्यता आणि वास्तवता नाकारून चालणार नाही.

Starlink — एका खाजगी सॅटेलाइट नेटवर्क ची अमर्याद ताकद

टेस्ला ही केवळ एक वाहन निर्माता कंपनी नाही. तिच्या मुळाशी कार्यरत असलेला एलॉन मस्क यांचा अजून एक महत्त्वाचा प्रकल्प म्हणजे Starlink. एक सॅटेलाईट- आधारित इंटरनेट सेवा, जी थेट अंतराळातून पृथ्वीच्या काना- कोपऱ्या तही इंटरनेट पोहोचवू शकते. हे नेटवर्क खाजगी असून जगभर हजारो सॅटेलाईट्सद्वारे कार्यरत आहे. युक्रेन-रशिया युद्धादरम्यान, रशियाने युक्रेनचं संपूर्ण कम्युनिकेशन नेटवर्क नष्ट केलं तेव्हा याच Starlink ने युक्रेनला पुन्हा ‘डिजिटल लाईफलाइन’ दिल्याचं उदाहरण आपल्या समोर आहेच. युक्रेन मधील ड्रोन मार्गदर्शन, क्षेपणास्त्र प्रणाली, युद्ध क्षेत्रातील सामरिक संवाद – हे सर्व Starlink द्वारा कार्यरत होते. या घटनेने एक गोष्ट सिद्ध झाली की युद्ध आता फक्त रणभूमीत नव्हे, तर अवकाशात सुद्धा लढली जात आहेत. आणि त्यात केवळ सरकारी यंत्रणा नाही तर खाजगी कंपन्या देखील सहभागी असणार आहेत. आता असा विचार करून पाहू की काही परिस्थितीमध्ये आणि विशेषतः युद्धजन्य स्थितीमध्ये जर अशा नेटवर्कवर भारताची माहिती, संवाद, ड्रोन प्रणाली किंवा संवेदनशील डिजिटल यंत्रणा अवलंबून राहिल्या, तर युद्धाचा निकाल लागण्याचा ताबा कोणाच्या हातात असेल याचा अंदाज लावणं कठीण नाही.

डेटा म्हणजे नवी शक्ती

सध्याच्या तंत्रज्ञान युगात डेटा म्हणजे नवी ताकद बनली आहे. ज्यांच्याकडे डेटा अधिक, त्यांचा जगण्याच्या विविध क्षेत्रावरील प्रभाव निर्माण झालेला दिसून येतो. म्हणूनच, या पार्श्वभूमीवर भारताने डेटा संदर्भात अत्यंत स्पष्ट आणि कठोर धोरण स्वीकारणं आवश्यक आहे. टेस्लाच्या गाड्यांद्वारे गोळा होणारा डेटा भारतातच साठवला जावा, यासाठी डेटा सुरक्षा (data localization) कायदे, डेटा ऑडिटिंग, आणि सुरक्षा तपासणी व्यवस्था बंधनकारक करणं अत्यावश्यक आहे. तसेच सुरक्षेच्या दृष्टीने संवेदनशील असलेल्या भागात; जसे की लष्करी ठाणी, अणुसंशोधन केंद्र, विमानतळ, सरकारी कार्यालये यांसारख्या ठिकाणी टेस्ला गाड्यांचा प्रभाव शून्य करण्यासाठी जिओफेन्सिंगसारख्या तांत्रिक प्रणाली लावणे यासारख्या उपाययोजनांच्या तरतुदीबाबत विचार आत्तापासूनच सुरू करण्याची आवश्यकता आहे. टेस्लाच्या गाड्यांसोबतच starlink चा प्रभाव हा देखील विशेषत्वाने समजून घेण्याची गरज आहे. भारताचा उत्तर-पूर्व भाग किंवा हिमालयीन भाग, जिथे डोंगराळ भागांमुळे मोबाईल नेटवर्कचा प्रसार कमी आहे; तिथे Starlink सारख्या सेवा उपयुक्त वाटतात. हे खरे असले, तरी हीच सेवा जर नियंत्रणाविना वापरली गेली, तर ती राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी मोठा धोका ठरू शकते.

भारताच्या संदर्भातील संभाव्य धोके

टेस्ला गाड्यांची सध्याची किंमत पाहता भारतामधील त्यांचा प्रमुख ग्राहक हा भारतातील प्रमुख शहरे जसे की मुंबई, दिल्ली, बंगळुरू येथील असण्याची शक्यता जास्त आहे. ही सर्व शहरे आज भारताची आर्थिक, राजकीय आणि तांत्रिक शक्ती केंद्रे आहेत. टेस्ला गाड्या रस्त्यांवरून जात असताना सतत माहिती टिपतात, उदा. दृश्य, आवाज, हालचाली, ट्रॅफिक डेटा, GPS निर्देशांक, व्यक्तींचे चेहरे इ. या प्रमुख शहरांमधून फिरणाऱ्या गाड्यांनी गोळा केलेली माहिती आपल्याविरुद्ध कशी आणि कोणत्या प्रकाराने वापरली जाईल याची कल्पना देखील अंगावर काटा निर्माण करणारी आहे. समजा युद्धजन्य परिस्थितीमध्ये या गाड्यांनी गोळा केलेली माहिती वापरून भारतातील व्यवस्था एकत्रित निष्क्रिय केल्या, तर संपूर्ण वाहतूक यंत्रणा, आणीबाणी व्यवस्थापन आणि लष्करी हालचालींना मोठा अडथळा निर्माण होऊ शकतो. त्याशिवाय, टेस्लाच्या AI प्रणालीमध्ये फेशियल रेकग्निशन (चेहरा ओळखण्याचे तंत्रज्ञान) कार्यरत असते. फेशियल रेकग्निशन ही चेहरा ओळखण्याची एक प्रगत तंत्रज्ञान प्रणाली आहे. या प्रणालीद्वारे गाडीतील कॅमेरे सतत चालकाचा आणि सभोवतालच्या लोकांचा चेहरा टिपत राहतात. त्यातून त्यांचे वर्तन, ठिकाण, ओळख यांची माहिती संकलित करतात. याच प्रकारचं तंत्रज्ञान इझ्रायलने इराणमधील अणू शास्त्रज्ञाला लक्ष्य करण्यासाठी वापरलं होतं. चेहरा ओळखून, तो सुरक्षा कॅमेऱ्यात दिसताच, त्याला लक्ष्य करण्यात आलं. यावरून स्पष्ट होतं की फेशियल रेकग्निशनचा वापर केवळ गाडी चालवण्यासाठी नसून, थेट गुप्तचर व लक्ष्यभेदी मोहिमांसाठी देखील केला जाऊ शकतो. नागरिकांच्या वैयक्तिक स्वातंत्र्यावर आणि राष्ट्रीय सुरक्षेवर थेट आघात ठरू शकणाऱ्या या संभाव्य धोक्याची वेळीच पारख करणं गरजेचं आहे.

स्वदेशी पर्याय आणि तंत्रज्ञानात आत्मनिर्भरता

आतापर्यंत आपण या अत्याधुनिक तंत्रज्ञाबद्दल संभाव्य धोके पाहिले पण म्हणून असे तंत्रज्ञान नाकारणे हा काही त्यावरील उपाय असू शकत नाही. आपल्याकडे अत्याधुनिक तंत्रज्ञान आलं पाहिजे, पण आपल्या अटींवर. भारताने Ola, Ather, Tata, Mahindra यांसारख्या कंपन्यांच्या माध्यमातून स्वदेशी EV उद्योग उभा केलाच आहे. आता गरज आहे ती याला डेटा संप्रेषण व नियंत्रणाच्या दृष्टीने सुरक्षित करण्याची. ‘NAVIC’ सारखी भारताची स्वतःची सॅटेलाईट नेव्हिगेशन प्रणाली असूनही, सर्वसामान्य मोबाईलमध्ये अजूनही ती वापरली जात नाही. ही स्थिती बदलण्याची आता वेळ आलेली आहे अशा उपयोगांसा ठी भारताला Google Maps, Starlink किंवा टेस्ला AI प्रणालीवर अवलंबून न राहता, स्वतःचे डिजिटल पर्याय यापुढे विकसित करावे लागतील आणि त्यांच्या वापरावर भर देणारी नीतीदेखील कसित करावी लागेल. ग्रीक पुराणातल्या ट्रॉयच्या युद्धाशी संबंधित ट्रोजन हॉर्सची कथा आपल्याला परिचित आहेच. ट्रॉय शहराला जिंकण्यासाठी ग्रीक सैन्याने एक चतुर युक्ती वापरली. त्यांनी लाकडाचा एक भला मोठा घोडा तयार केला आणि त्याच्या आत काही निवडक सैनिक लपवले. हा लाकडी घोडा ट्रॉयच्या लोकांना आपल्यासाठी एखादा उपहार असल्यासारखा वाटला, म्हणून त्यांनी तो शहरात आणला. रात्रीच्या अंधारात घोड्यातून बाहेर आलेल्या ग्रीक सैनिकांनी शहराचे दरवाजे उघडले आणि बाहेर थांबलेल्या ग्रीक सैन्याने शहरावर हल्ला चढवून विजय मिळवला. या घटनेतून “ट्रोजन हॉर्स” ही संज्ञा उदयास आली, जी आज प्रामुख्याने छुप्या मार्गांनी होणाऱ्या आक्रमक्र्णांसंदर्भात वापरली जाते. टेस्लाचा भारतातील प्रवेश हीदेखील अशीच ट्रोजन हॉर्स घटना ठरू नये यासाठी ‘सावध पाऊले’ आजच उचलण्याची गरज अधोरेखित होते आहे. परदेशी तंत्रज्ञानापासून सुरक्षित राहण्यासाठी भारताने अनेक महत्त्वपूर्ण उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. आपण नमूद केल्या प्रमाणे, तंत्रज्ञान पूर्णपणे नाकारणे हा उपाय नाही, तर आपल्या अटींवर त्याचा स्वीकार करणे महत्वाचे आहे.

तंत्रज्ञान आणि डेटा सुरक्षा

स्वदेशी तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन: भारत सरकारने Ola, Ather, Tata, Mahindra यांसारख्या कंपन्यांना जसे इलेक्ट्रिक वाहन उद्योगात प्रोत्साहन दिले, त्याचप्रमाणे डेटा संप्रेप्रेषण, नियंत्रण आणि AI प्रणाली नवकसित करणाऱ्या भारतीय कंपन्यांना मदत करणे आवश्यक आहे.
राष्ट्रीय डेटा धोरण (National Data Policy): भारताने एक मजबूत राष्ट्रीय डेटा धोरण तयार करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून भारतीय वापरकर्त्यांचा डेटा देशातच सुरक्षित राहील. यात परदेशी कंपन्यांना डेटा भारताबाहेर घेऊन जाण्यास प्रतिनतबंध घालणाऱ्या नियमांचा समावेश असावा.
क्रिटिकल इन्फ्रास्ट्रक्चरचे संरक्षण: वीज पुरवठा, दूरसंचार आणि बँकिंग यांसारख्या महत्त्वाच्या पायाभूत सुविधांसाठी आवश्यक असलेले तंत्रज्ञान पूर्णपणे स्वदेशी असावे. यामुळे परदेशी सायबर हल्ल्यांचा धोका कमी होईल.
सायबर सुरक्षा मानके (Cyber Security Standards): सर्व सरकारी आणि खाजगी संस्थांसाठी कडक सायबर सुरक्षा मानके तयार करणे आणि त्याचे पालन करणे अनिवार्य करावे.

डिजिटल स्वावलंबन

स्वदेशी ॲप्स आणि प्लॅटफॉर्मम्क: Google Maps, Starlink आणि Tesla AI यांसा रख्या परदेशी तंत्रज्ञा नावर अवलंबून न राहता भारताने स्वतःचे डिजि टल पर्याय विकसित करणे आवश्यक आहे. आत्मनिर्भर भारत मोहिमेअंतर्गत स्वदेशी ॲप्स आणि प्लॅटफॉर्मना प्रोत्साहन देणे महत्वाचे आहे.
ओपन सोर्स तंत्रज्ञानाचा वापर: ओपन सोर्स तंत्रज्ञान (Open Source Technology) वापरून भारत परदेशी कंपन्यां वरील अवलंबित्व कमी करू शकतो. यामुळे डेटाची सुरक्षितता आणि गोपनीयता राखण्यास मदत होते.

धोरणात्मक उपाययोजना

कौशल्य विकास: सायबर सुरक्षा , डेटा सायन्स आणि AI यांसारख्या क्षेत्राेत्रलात भारतीय तरुणांना प्रसशसक्त करणे आवश्यक आहे. यामुळे परदेशी तज्ञांवर अवलंबून राहण्याची गरज कमी होईल.
आंतरराष्ट्रीय सहकार्य: सायबर सुरक्षा आणि डेटा संरक्षणासाठी भारताने समान विचारधारा असलेल्या देशांसोबत आंतरराष्ट्रीय सहकार्य वाढवणे आवश्यक आहे.

थोडक्यात, परदेशी तंत्रज्ञानापासून सुरक्षित राहण्यासाठी भारताने स्वदेशी तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देणे, मजबूत डेटा धोरण तयार करणे आणि डिजिटल कौशल्यांमध्ये गुंतवणूक करणे यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.

भारताला हवा आहे तंत्रज्ञानाचा स्वीकार, पण त्याच बरोबर आवश्यक आहे स्वतःच्या सार्वभौमतेचं भान. या दोन्ही गोष्टी जपणं हेच पुढच्या दशकातील भारताच्या यशाचं सूत्र ठरणार आहे.

(लेखक निवृत्त सैन्य अधिकारी असून विविध माध्यमातून राष्ट्रीय सुरक्षा विषयातील पैलूंबाबत माध्यमातून व्यक्त होत असतात. )