जैवविविधता, निसर्ग नियम व मानव जीवन

डॉ. प्रकाश रामभाऊ ईटनकर, एम.फार्म., पीएचडी

जैवविविधता ही पृथ्वीवरील जीवनाची आधारशिला असून, ती हवा, पाणी, अन्न, औषधे यांचा स्रोत आहे. मानवी हस्तक्षेपामुळे ती धोक्यात आली असून, संरक्षणासाठी जैवविविधता हॉटस्पॉट्स आणि आदिवासींचे पारंपरिक ज्ञान महत्त्वाचे ठरते. ही परिसंस्था औषध संशोधनासाठीही उपयुक्त आहे. निसर्गाशी सुसंगत जीवनशैली, नैतिक जबाबदारी आणि विज्ञान-अध्यात्माचा समन्वय यामुळे जैवविविधतेचे संरक्षण करून पर्यावरणसंतुलन आणि मानवाचे भविष्य सुरक्षित करता येते.

---

जैवविविधता म्हणजे पृथ्वीवरील सर्व सजीवांच्या जीवनाचा पाया आहे व ज्यामध्ये वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव हे पृथ्वीच्या जीवन-समर्थन यंत्रणेचे मूलभूत घटक आहेत. स्वच्छ हवा, पिण्याचे पाणी, अन्न आणि औषधे यांसारख्या मूलभूत गरजा ते पूर्ण करतात. मात्र मानवी कृतींमुळे सध्या जैवविविधता अभूतपूर्व संकटात सापडली आहे — अनेक प्रजाती डायनासोरच्या काळानंतर प्रथमच इतक्या वेगाने लुप्त होत आहेत.

जैवविविधता संरक्षणतज्ज्ञांनी ३६ जागतिक जैवविविधता हॉटस्पॉट्स निश्चित केले आहेत. हे असे भाग आहेत जिथे अनेक स्थानिक प्रजाती आहेत आणि त्या सध्या धोक्यात आहेत. हे हॉटस्पॉट्स पृथ्वीच्या केवळ २.५% भूभागावर असून ते अर्ध्याहून अधिक स्थानिक वनस्पती आणि सुमारे ४३% स्थानिक कशेरुकी (पाठीचा कणा असणाऱ्या) प्रजातींचे घर आहेत. त्यामुळे हे प्रदेश वाचवणे हे जागतिक जैवविविधतेसाठी अत्यावश्यक आहे.

जैवविविधता हॉटस्पॉट्स आणि परिसंस्था (Ecosystem) हे फक्तच निसर्गरम्य वन्य प्रदेश नाहीत, तर तेथे सुमारे २ अब्ज लोक सुद्धा राहतात, विशेषतः ग्रामीण भागातील लोक जे थेट नैसर्गिक संसाधनांवर अवलंबून असतात. या भागातील अरण्ये व जलस्रोत पिण्याचे पाणी शुद्ध करतात, पूर व दुष्काळ नियंत्रित करतात, आणि हवामान संतुलित ठेवतात. उदाहरणार्थ, ब्राझील सहित नऊ देशात विस्तारलेले अ‍ॅमेझॉनचे व भारतातील पश्चिम घाटांचे जंगले प्रचंड कार्बन साठवतात व स्थानिक पर्जन्यचक्र चालवतात. त्याचबरोबर, या भागातील वनस्पती विविधता आपल्या कृषी व पारंपरिक औषधोपचारांना आधार देते. त्यामुळे हॉटस्पॉट्सचे संरक्षण म्हणजे जैवविविधतेसोबतच स्थानिक समुदायांचे जीवन व भविष्य सुरक्षित करणे हे होय.

जैवविविधता ही फक्त एक जैविक संपत्ती नाही, तर ती संपूर्ण पृथ्वीवरील जीवनाचे एक पवित्र चक्र आहे. आदिवासी समुदायांमध्ये निसर्गाबद्दल असलेली ज्ञानाची गाढी समज आणि त्यांचा परंपरेने विकसित झालेला सजीव पर्यावरण व्यवस्थापन पद्धती, ही जैवविविधतेचे संरक्षण करण्यासाठी महत्वपूर्ण मार्गदर्शक आहे. भारतातील आदिवासी लोक त्यांच्या पारंपारिक पद्धतींनुसार जंगल आणि वनस्पतींचे संरक्षण करतात, यामुळे ते जैवविविधता टिकवण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत असतात.

जैवविविध परिसंस्था म्हणजे एक नैसर्गिक औषधशाळाच आहे. सध्याच्या वापरात असलेल्या सुमारे ७०% प्रतिजैविके (Antibiotics) वनस्पती, बुरशी किंवा जीवाणूमधूनच तयार झाली आहेत. तरीही, अंदाजे २,५०,००० वनस्पती प्रजातींपैकी फक्त १०% चा जैवसक्रिय गुणधर्मांसाठी अभ्यास केला गेला आहे. याचा अर्थ असा की भविष्यातील अनेक औषधी शोध अजूनही जंगलात दडलेले आहेत. संपूर्ण अवस्थेतील परिसंस्था (विशेषतः जैवविविधता हॉटस्पॉट्समधील) सुरक्षित ठेवल्यास, औषध संशोधनासाठी उपयुक्त असणारे हे अनमोल जनुकीय व रासायनिक स्रोत भविष्यातही उपलब्ध राहू शकतात. अनेक स्थानिक समुदाय आपली प्राथमिक आरोग्यसेवा जैवविविधतेवर आधारित पारंपरिक औषधांवरच अवलंबून ठेवतात. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अहवालानुसार, आशिया आणि आफ्रिकेतील सुमारे ८०% लोक पारंपरिक औषधांचे काही ना काही प्रकार नियमितपणे वापरतात. लाखो लोकांना दुर्गम ग्रामीण भागांमध्ये स्थानिक औषधी वनस्पती व त्यांच्यापासून तयार केलेले घरगुती उपचारच उपलब्ध असतात. जर, आपल्याकडील नैसर्गिक अधिवास नष्ट झाले, तर केवळ प्रजातीच नाही तर त्या समुदायांचे सांस्कृतिक ज्ञान आणि औषधी साधनेही कायमची हरवू शकतात.

पारंपरिक पारिस्थितिकी ज्ञान (Traditional Ecological Knowledge) म्हणजे आदिवासी समाजांनी हजारो वर्षांच्या निसर्गाशी ठेवलेला सुसंवाद आणि अनुभवातून साठवलेली निसर्गसंपत्तीची शहाणपणाची शिदोरी. हे ज्ञान आता वैज्ञानिकांद्वारेही अधिकाधिक मान्यताप्राप्त होत आहे. पारिस्थितिकी ज्ञान म्हणजे थोडक्यात, "त्या भूमीविषयीचे खोलवर ज्ञान", जे त्या परिसराशी जुळवून घेत घेत अनेक पिढ्यांनी कठोर प्रयत्नांतून मिळवले आहे.

गौरवाची गोष्ट म्हणजे, जरी आदिवासी लोकसंख्या जगातील केवळ सुमारे ५% असली, तरी ते पृथ्वीच्या सुमारे २४% भूभागाचे व्यवस्थापन करतात आणि जगातील उरलेली सुमारे ८०% जैवविविधता टिकवून ठेवण्यात त्यांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. अमेझॉनमधील जमाती किंवा भारतातील आदिवासी समाज असोत — या सर्वांनी वनसंपत्ती आणि औषधी वनस्पतींचे व्यवस्थापन निसर्गाशी समतोल राखत यशस्वीपणे केलेले आहे. आदिवासी समुदायांचे जंगल व्यवस्थापन पद्धती किंवा तुळस, नीम यासारख्या औषधी वनस्पतींचा वापर त्यांच्या खोल पर्यावरणीय शहाणपणाची साक्ष आहेत. या पारंपरिक ज्ञानाचा सन्मान करून ते आधुनिक संवर्धन प्रक्रियेत समाविष्ट करणे अत्यंत आवश्यक आहे. यामुळे प्राचीन तत्त्वज्ञान आणि आधुनिक विज्ञान यांच्यात एक सशक्त पूल निर्माण होतो, जो आपल्याला अधिक संतुलित आणि शाश्वत पर्यावरणीय धोरणांकडे घेऊन जातो.

या नियमांप्रमाणे जगणे म्हणजे केवळ संवर्धन नाही. याचा अर्थ आपल्या शेती, उपचार, बांधकाम आणि जीवनशैली सुधारून अपेक्षित बदल करणे हे आहे. याचा अर्थ हे ओळखणे आहे की प्रत्येक वेळेस आपण एखादी प्रजाती किंवा जंगल गमावतो, तेव्हाआपण आपल्या अस्तित्वाचा एक भाग गमावतो. जैवविविधतेचे आणि ती संरक्षित करणाऱ्या मानवी संस्कृतींचे महत्त्व ओळखून, आपण फक्त पृथ्वीच्या पारिस्थितिकी तंत्राचे रक्षण करत नाही. आपण जीवनाच्या भविष्याचे रक्षण करत आहोत.

सध्याच्या परिस्थितीत वैज्ञानिकांचे मत आहे की विकसनशील देशांनी समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी विकसित देशांकडे पाहण्याची गरज नाही — त्यांनी पिढ्यानुपिढ्या संचित झालेल्या पारंपरिक स्थानिक ज्ञानाचा स्वीकार करावा. म्हणजेच, आधुनिक विज्ञान आणि पारंपरिक शहाणपण यांचा समन्वय करून स्थानिक परिस्थितीनुसार परिणामकारक आणि शाश्वत उपाय शोधता येऊ शकतात. शेवटी, निसर्गाच्या नियमांनुसार जगणे म्हणजे पर्यावरणीय मर्यादांचा आदर करणे आणि जे समुदाय शतकेनुशतके निसर्गाशी समरस होऊन जगले आहेत, त्यांच्याकडून शिकणे.

---

महत्वाचे मुद्दे

• जैवविविधता म्हणजे निसर्गातील विविध जीवसृष्टीचा समृद्ध वारसा आहे. प्रत्येक जीव हा निसर्गाच्या महान योजनेचा एक भाग आहे. त्यामुळे, जैवविविधतेचे संरक्षण करणे म्हणजे निसर्गाच्या नियमांचे पालन करणे होय.

• निसर्गाशी सुसंगत जीवनशैली स्वीकारूनच मानव खरे सुख, समृद्धी आणि शांती अनुभवू शकतो.

• निसर्गाशी सुसंगत जीवनशैली स्वीकारणे ही मानवाची नैतिक जबाबदारी आहे.

• जैवविविधता आणि मानव यांच्यातील नाते हे केवळ पर्यावरणीय नाही, तर आध्यात्मिक आणि नैतिकदृष्ट्याही अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

• मानव आणि निसर्ग यांच्यातील समतोल राखणे हे जीवनाचे खरे विज्ञान आहे.

• खरे शहाणपण म्हणजे विज्ञान, अध्यात्म आणि कृती यांचा समन्वय साधून एक शाश्वत आणि सुसंवादी जग निर्माण करणे होय. जैवविविधतेचे संरक्षण ही या सर्वसमावेशक दृष्टिकोनाची महत्त्वाची कडी आहे, जिथे परिसंस्था आणि प्रजातींवरील वैज्ञानिक संशोधनासोबतच सर्व जीवांचा पवित्रता आणि परस्परावलंबन याची आध्यात्मिक जाणीव असणे आवश्यक आहे.

• आपण आपली कृती कृताज्ञातापुर्वक नैसर्गिक नियमांशी पुन्हा संलग्न केली, तर पृथ्वीचे आणि आपले स्वतःचे आरोग्य पुन्हा सावरणे शक्य आहे.

"निसर्गाचे संरक्षण करा, निसर्ग तुमचे संरक्षण करील"

(लेखक राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठ, नागपूर येथील औषधीनिर्माणशास्त्र विभागाचे प्राध्यापक तसेच विज्ञान भारती विदर्भ प्रांताचे सचिव आहेत.)