घोस्टमासेमारी: सागरी पर्यावरणावरील एक अदृश्य, पण घातक संकट

मंगेश बिरादार आणि महेश शेटकार

घोस्टमासेमारी ही सागरी पर्यावरणातील एक गंभीर व अदृश्य समस्या आहे. हरवलेली किंवा समुद्रात टाकून दिलेली जाळी वर्षानुवर्षे मासे, कासवे, डॉल्फिन्स, शार्क्स यांना अडकवून मारतात. त्यामुळे जैवविविधतेचा ऱ्हास , प्रवाळ भित्तींचे नुकसान, मायक्रोप्लास्टिकचा प्रसार व मासेमारी उद्योगावर विपरीत परिणाम होतो. या संकटावर उपाय म्हणून सजैवविघटनशील जाळ्यांचा वापर, GPS तंत्रज्ञान, घोस्ट नेट रिमूव्हल मोहिमा आणि कठोर कायदे आवश्यक आहेत. सागरी जैवविविधतेचे रक्षण हे सर्वांचे संयुक्त दायित्व आहे.

---

घोस्टमासेमारी (Ghost Fishing) म्हणजे काय?

घोस्टमासेमारी ही समुद्रातील एक गंभीर, अदृश्य आणि वाढती पर्यावरणीय समस्या आहे. याचा अर्थ असा की मासेमारीसाठी वापरलेली जी जाळी, पिंजरे किंवा इतर साधने हरवलेली, विसरलेली, तुटलेली किंवा मुद्दाम समुद्रात टाकून दिलेली असतात, ती अजूनही आपोआप मासे, कासवे, डॉल्फिन्स, सील्स, शार्क्स यांसारख्या सागरी प्राण्यांना अडकवतात, जखमी करतात किंवा ठार करतात. मासेमार त्या साधनांचा वापर बंद केल्यानंतरही ती जाळी “भूतासारखी” कार्य करत राहते, म्हणूनच या प्रक्रियेला घोस्ट फिशिंग असे म्हणतात. या जाळ्यांमध्ये अडकलेले प्राणी मृत पावल्यावर त्यांचे मृत शरीर इतर शिकारी प्राण्यांना आकर्षित करते, ज्यामुळे आणखी प्राणी त्यात अडकतात आणि ही एक दु:खद वर्तुळाकार प्रक्रिया सतत सुरू राहते. या जाळ्या प्रामुख्याने नायलॉन, प्लास्टिक किंवा इतर कृत्रिम पदार्थांपासून बनलेल्या असल्याने त्या सहज विघटित होत नाहीत आणि समुद्रात अनेक वर्षे टिकून राहतात. परिणामी, सागरी जैवविविधतेवर गंभीर परिणाम होतो, मासेमारी उद्योग, पर्यटन आणि मानवी अन्नसाखळीवरही नकारात्मक परिणाम होतो.

घोस्टमासेमारी कशी घडते?

• समुद्रातील वादळ, प्रवाह, नौकेचे अपघात किंवा मोठ्या सागरी प्राण्यांच्या हालचालीमुळे मासेमारी जाळी तुटते आणि समुद्रातच अडकून राहते.

• काही मासेमार, खर्च व मेहनत टाळण्यासाठी जुनी, खराब झालेली जाळी समुद्रातच फेकून देतात.

• ही जाळी प्रवाहाबरोबर फि रत राहते किंवा समुद्रतळाशी अडकते आणि त्यात मासे, खेकडे, कासवे, डॉल्फिन्स, इ. प्राणी अडकतात.

• अडकलेले प्राणी मृत्युमुखी पडतात, त्यांच्या मृतदेहामुळे इतर प्राणी आकर्षित होतात आणि तेही अडकतात.

• ही प्रक्रिया सतत सुरू राहते, म्हणून याला “सतत चालणारी मासेमारी” असेही म्हटले जाते.

घोस्टमासेमारीचे दुष्परिणाम

1. सागरी जीवांचा मृत्यू व वेदना

2. जैवविविधतेचा ऱ्हास

3. प्रवाळ भित्तींचे नुकसान

4. सागरी अन्नसाखळीतील असंतुलन

5. प्लास्टिक प्रदूषण व मायक्रोप्लास्टिकचा प्रसार

6. पर्यटन उद्योगावर व मासेमारी व्यवसायावर विपरीत परिणाम

घोस्टमासेमारी रोखण्यासाठी उपाय

1. सजैवविघटनशील (Biodegradable) जाळ्यांचा वापर: नायलॉन किंवा प्लास्टिकऐवजी अशा साहित्याचा वापर करणे, जे विशिष्ट कालावधीनंतर आपोआप विघटित होते. त्यामुळे अडकलेल्या प्राण्यांच्या जीवितास धोका राहत नाही.

2. GPS आणि ट्रेकिंग यंत्रणांचा वापर: मासेमारीच्या जाळ्यांवर GPS उपकरण बसवून त्या हरवलेल्या जाळ्या पुन्हा शो धता येतात, ज्यामुळे घोस्टमासेमारीची शक्यता कमी होते.

3. ‘घोस्टनेट रिमूव्हल’ मोहीम: NGOs, स्कूबा डायवर्स, स्थानिक प्रशासन आणि मासेमार यांच्या मदतीने समुद्रातील अडकलेली जाळी काढून टाकण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत.

4. कठोर कायद्यांची अंमलबजावणी: समुद्रात जाळी टाकल्यास दंड, परवाना रद्द करणे, शिक्षेची तरतूद यासारखे उपाय करून अयोग्य वर्तन रोखता येते.

5. शाश्वत मासेमारी तंत्रांचा अवलंब: सागरी पर्यावरणाचा विचार करून नियोजनबद्ध मासेमारी, विशेष भागांमध्ये मासेमारीवर मर्यादा, आणि पर्यावरणपूरक उपकरणांचा वापर हे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष

घोस्टमासेमारी ही एक गंभीर आणि अदृश्य समस्या असून ती केवळ सागरी जीवसृष्टीपुरती मर्यादित नाही. तिचा परिणाम जैवविविधतेच्या ऱ्हासावर, पर्यावरणीय समतोलावर, मानवी आरोग्यावर आणि आर्थिक सुरक्षेवर होतो. त्यामुळे ही समस्या सोडवणे ही काही एका गटाची जबाबदारी नाही, तर ती सर्वांची — शासन, मासेमारी उद्योग, शास्त्रज्ञ, पर्यावरण संस्था आणि सामान्य नागरिकांचीही संयुक्त जबाबदारी आहे. या समस्येवर मात करण्यासाठी सजगता वाढवणं, जनजागृती मोहीमा राबवणं, हरवलेले मासेमारी जाळे परत मिळवण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणं, जैवविघटनशील साधनांचा अवलंब करणं आणि कठोर कायद्यांची अंमलबजावणी करणं हे आवश्यक आहे. समुद्रातील ही ‘अदृश्य मासेमारी’ थांबवण्याचे प्रयत्न हे फक्त समुद्राचे संरक्षण नाही, तर आपल्या पर्यावरणाचा, अन्नसाखळीचा आणि भविष्यातील पिढ्यांच्या सुरक्षिततेचा प्रश्न आहे. म्हणूनच आता कृती करण्याची वेळ आली आहे. ही लढाई आपल्यापैकी प्रत्येकाने आपल्या पातळीवर लढणं आवश्यक आहे.

(लेखक सध्या मत्स्य महाविद्यालय, रत्नागिरी येथे कार्यरत आहेत.)