औषध संशोधनातील बेडूक उडी

डॉ. नागेश टेकाळे

माणसाला जिज्ञासू वृत्तीमुळे आजूबाजूला घडणाऱ्या प्रत्येक घटनांचा शास्त्रीय दृष्ट्या अभ्यास अवलोकन आणि कार्यप्रणाली समजून घ्यायचा ध्यास आहे. अत्याधुनि क संगणक प्रणाली आणि विकसित तंत्रज्ञानाच्या मदतीने अशा जैवविविधतेचा अभ्यास करणे सुलभ झाले आहे. दक्षिण मध्य अमेरिकेत असलेल्या एका काच सदृश्य बेडकाच्या जीवनशैलीचा अभ्यास करताना संपूर्ण मानव जातीला वरदान ठरू शकणारे रक्त गुठळी निर्माण होऊ न देणारी कार्यप्रणाली संशोधनाअंती लक्षात आली असून त्यापासून औषध तयार करण्याचे काम सुरू आहे.

---

विकासाचा डांगोरा पिटत जैवविविधतेचा वेगाने ह्रास करणाऱ्या माणसांची औषध प्रणाली विकसित होण्यामागे अनेक प्राणी, पक्षी , कीटकांचा मोठा सहभाग आहे. काचसदृश बेडूक (Glass Frog) हा त्यापैकीच एक. दक्षिण मध्य अमेरिकेच्या घनदाट जंगलात मोठमोठ्या वृक्षाच्या पानावर आढळणारे आणि जेमतेम ४ ते ७ सेंमी आकारांचे हे बेडूक महाराज दिवसा तळपत्या सूर्यप्रकाशातही शांत झोपतात. आश्चर्य म्हणजे या सुप्त अवस्थेत त्याच्या शरीरामधील जवळपास सर्व तांबड्या रक्त पेशी यकृताकडे प्रवाहित होऊन तेथेच साठविल्या जातात त्यामुळे मागे उरते ते रंगहीन द्रवरूप प्लास्मा ज्यामुळे हा प्राणी चक्क काचेप्रमाणे पारदर्शक होऊन त्याच्या शरीरामधील सर्व अवयव स्पष्ट दिसू लागतात. त्याच्या अशा पारदर्शकतेमुळे तो शत्रुंना अजिबात ओळखता येत नाही. सायंकाळी मात्र भक्ष पकडण्यासाठी त्याचे डोळे उघडू लागतात आणि यकृतामध्ये साठवलेल्या तांबड्या रक्तपेशी संपूर्ण शरीरात पुन्हा प्रवाहित होतात आणि पारदर्शकता लुप्त होते.

वास्तवि क मानवी रक्ताभि सरण संस्था बेडकाशी मिळती जुळती आहे, म्हणूनच जेव्हा सर्व तांबड्या रक्तपेशी यकृतात जमा होतात त्याचवेळी शरीरात प्राणवायूची कमतरता निर्माण होऊन अवयव निकामी होताना रक्त गुठळ्यांचे प्रमाणही वाढावयास हवे पण येथे तसे होत नाही. या जैविक रहस्यांचा पाठपुरवठा करताना शास्त्रज्ञांनी संगणकप्रणालीबरोबरच लेझर तंत्रज्ञानाचा वापर करून तांबड्या रक्तपेशींचा यकृताकडील प्रवासाचा अभ्यास केला तेव्हा त्यांना आढळले की ९० टक्के रक्तपेशी यकृताकडे जाताना काही मागे रेंगाळतात ज्यांच्या माध्यमातून मिळणारा

अल्प प्राणवायू या महाशयांना झोप घेण्यास पुरेसा होतो, या अवस्थेत हा बेडूक ६५ टक्क्यांपर्यंत पारदर्शक होऊन सूर्यप्रकाशात चकाकणाऱ्या पानांच्या पृष्ठभागाचाच एक भाग होतो, यावेळी त्याचे यकृत आकाराने दुप्पट झालेले असते.

शास्त्रज्ञ आता त्याच्या याच जैवरहस्या वर संशोधन करत असून रक्तगुठळी प्रति बंधक औषध तयार करण्याच्या प्रयत्नात आहेत आणि यात यश प्राप्त झाले तर जगामधील कोट्यवधी लोकांना हृदयवि काराच्या झटक्यामधून निश्चितच जीवनदान मिळू शकते. अमेरिकेतील वैद्यकीय संशोधनात अग्रेसर असलेल्या ड्यूक विद्या पीठात (Duke University) झालेले हे संशोधन ‘सायन्स’ या आंतराष्ट्रीय संशोधन पत्रिकेत प्रसिद्ध झाले आहे.

(लेखक वनस्पती शास्त्रज्ञ आहेत व नवदृष्टी या स्वयंसेवी संस्थेचे अध्यक्ष आहेत. )