ऑपरेशन सिंदूर आणि त्यानंतरचा भारत

श्री काशीनाथ देवधर

"ऑपरेशन सिंदूर" या नावाने भारताने पहलगाम येथील निर्दयी दहशतवादी हल्ल्यानंतर नियोजनबद्ध आणि अत्यंत अचूक हवाई आणि जमिनीवरील कारवाया करून सीमापार अतिरेकी तळांचा समूळ नायनाट केला. या कारवाईत भारताच्या स्वदेशी संरक्षण तंत्रज्ञानाची प्रगल्भता, बहुस्तरीय हवाई सुरक्षा कवचाची कार्यक्षमता आणि लष्करी तयारीचे उत्कृष्ट उदाहरण जगासमोर आले. ही घटना भारताच्या सामरिक आत्मनिर्भरतेचा व जागतिक कूटनीतीतील प्रभावाचा स्पष्ट पुरावा ठरली असून, भविष्यात सीमापार आतंकवादाच्या मूळावर घाव घालणारी ठरेल.

जम्मू काश्मिर मधील पहलगाम येथे 22 एप्रिल 2025 या दिवशी हिंदू पर्यटकांना त्यांचा धर्म विचारून त्यांच्या बायका मुलांसमोरच, कुटुंबातील पुरुषांची क्रूरपणे गोळ्या घालून निर्दय हत्या करण्यात आली. त्यामध्ये २५ भारतीय व एक नेपाळी पर्यटकाचा समावेश होता. या अतिरेकी हल्याचा संपूर्ण भारतातून निषेध करण्यात आला. ही संतापाची लाट इतकी तीव्र होती की त्याला योग्य पध्दतीने न्याय देण्याची भूमिका सरकारने घेतली. आतंकवादी हल्याची गंभीर दखल घेऊन मा. पंतप्रधान मोदीजी आपला परदेशचा दौरा अर्धवट टाकून आणि पुढील ठरलेला दौरा रद्द करून भारतात परतले. विमानतळावरच सुरक्षा समितीची तातडीची बैठक घेऊन अतिरेकी हल्ल्यांना जबाबदार असणाऱ्या सर्वांनाच कठोरतम शिक्षा तर झालीच पाहिजे मात्र अतिरेक्यांचा समूळ नायनाट करायचा दृढ संकल्प देखील केला. त्यानुसार त्याची योजना व तयारी सुरु झाली. याकरिता संपूर्ण विचारपूर्वक कृती कार्यक्रम अगदी बारकाईने आखण्यात आला. 22 एप्रिल नंतर लगेचच पाकिस्तान सोबत असणारा 'सिंधु जल-करार' तोडण्यात आला. देशांतर्गत सुरक्षा व जागृतता वाढवण्यात आली. युद्ध सदृश वातावरण निर्माण केले, पाकिस्तानलाही भयंकर परिणाम भोगावे लागतील याची जाणीव दिली. समाजमन युद्धासाठी तयार करण्यात आलं. पंतप्रधानांनी "भारतीय सेनादलांना" कोणतीही कारवाई करण्यासाठी 'खुली छूट' म्हणजेच मोकळीक देऊन निर्णयाधिकार दिले आणि सीमेपलीकडून येणाऱ्या अतिरेक्यांवर जबरदस्त कारवाईचे संकेत दिले. हवाई आणि समुद्र हद्दीच्या सर्व प्रकारच्या उपयोगास पाकिस्तानला बंदी घालण्यात आली. युद्धाभ्यास, सामरिक शक्तिप्रदर्शन करण्यात आले. आयएनएस विक्रांत सह अनेक युध्दनौका पश्चिमेकडील खोल सिंधुसागरामध्ये उतरविण्यात आल्या. आणि उत्तर प्रदेश मधील गंगा हमरस्त्यावरील विमान उड्डाण व उतरवणे याचा सराव सर्वांचे मनोबल वाढविण्यासाठी व सक्षम राहण्यासाठी मदतगार झाला. गृहमंत्रालयाने देशातील मोठ्या महत्वाच्या शहरांमध्ये सात मे रोजी सार्वजनिक आदेश देऊन नागरी संरक्षण दलांना (सिव्हिल डिफेन्स) "मॉक ड्रिल" करून आपात‌कालिन तसेच युद्धप्रसंगी घेण्याची काळजी, व्यवस्थापन यासाठी सराव करण्यास व सुसज्ज राहण्यास सांगितले. त्याचीच तयारी, चर्चा सर्वत्र चालू झाली.

अतिशय गुप्तता ठेऊन प्रथमच तीनही दलांच्या सुसूत्र समन्वयाने सहा तारखेच्या रात्रीनंतर सात तारखेस रात्री एक ते दीड वाजण्याच्या दरम्यान 'भारतीय सशस्त्र दलांनी "ऑपरेशन सिंदूर" राबवून पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मिर मधील एकूण नऊ दहशतवादी मुख्यालयांवर अचूक हल्ले केले. पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याच्या पार्श्वभूमीवर अगदी योजनापूर्वक कृती केंद्रीत, मोजून मापून केलेली व तणाव वाढणार नाही याची खबरदारी घेत केलेली अचूक कारवाई याला म्हणता येईल. पाकिस्तानच्या कोणत्याही नागरी वस्त्या अथवा सैन्य तळ लक्ष्य न करता कंबरतोड हल्ले करून अतिरेक्यांचे तळ उध्वस्त तर केलेचे परंतु त्यात पाच खतरनाक "मोस्ट वॉन्टेड" अतिरेक्यांचाही खातमा करण्यात यश मिळाले. भारताची ही कृती जगाच्या इतिहासात आपली प्रगल्भता व परिपक्वता सिद्ध करणारी असून गेल्या चाळीस ते पंचेचाळीस वर्षांपासून तोंड देत असलेल्या "सीमापार आतंकवाद (Cross border Terrorism)" या साठीची समूळ समस्या निराकरणाची प्रभावी कृती ठरेल यात शंकाच नाही. प्रत्यक्ष कृती करेपर्यंत पाकिस्तानला जागतिक स्तरावर एकटं पाडणे व चीन वगळता सर्व महासत्तांना व देशांना भारताच्या बाजूने उभे करणे अथवा समर्थन मिळवण्याचे हे कूटनिती कार्य भारताच्या विदेश मंत्रालयाने पार पाडले. पाकिस्तानची व आपल्या देशाची सीमा न ओलांडता नऊ तळ उध्वस्त करताना अतिशय जबाबदार देश म्हणून भारताने प्रदर्शन केले व संयमित कारवाई करून पाकिस्तानची झोप उडवली. पाकिस्तानने संयम न राखता पुन्हा एकदा सीमारेषेवर शस्त्रसंधीचा भंग केला. यामुळे भारताने ठोस आणि प्रभावी प्रत्युत्तर दिले. हवाई संघर्षात भारताच्या हवाई दलाने पाकिस्तानच्या चीन बनावटीच्या दोन JF-17 आणि अमेरिकन बनावटीच्या F-16 लढाऊ विमानांना लक्ष्य करून यशस्वीपणे जमिनदोस्त केले, अशा बातम्या पुढे आल्या आहेत. भारताने केवळ अतिरेक्यांना निशाणा बनवून अचूक प्रहार केले आणि सतर्कतेने भारतीय सैन्य स्वतः युध्दाकरिता सुसज्ज राहिले. एका अर्थी हा पाकिस्तानला जगासमोर उघडे करणारा सापळाच ठरला की पाकिस्तान सेना व सरकार यांचे अतिरेकी संघटनांसोबत संगनमत असून मोठ्याप्रमाणावर अतिरेकी निर्मितीचे कारखाने सरकार व सेना यांच्याच भक्कम पाठिंब्यावर सुरु आहेत.

भारताच्या निर्णायक कारवाईनंतरही जे आपल्या नेतृत्वाने आधीच ओळखले होते, तेच खरे ठरले. पाकिस्तानच्या सैन्याने पुन्हा एकदा शस्त्रसंधीचे उल्लंघन करत सीमारेषेवर आक्रमक कारवाया सुरू केल्या. सीमावर्ती तीन गावांवर तोफगोळ्यांद्वारे, बंदुकींच्या गोळीबाराद्वारे आणि ड्रोनच्या माध्यमातून हल्ले करण्यात आले, ज्यामध्ये थेट भारताच्या सीमाभागावर अशांतता निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला गेला. मात्र, भारतीय सशस्त्र सेनांची तयारी, दक्षता आणि तांत्रिक सुसज्जता यांच्या जोरावर या हल्ल्यांना वेळेत प्रत्युत्तर देण्यात आले. सीमावर्ती भागाचे प्रभावी संरक्षण करण्यात आले आणि नागरिकांचा आपल्या जवानांवर असलेला विश्वास पुन्हा एकदा सार्थ ठरला.

युध्दसदृश स्थिती मध्ये पाकिस्तानने जम्मू, काश्मिर, पंजाब, राजस्थान व गुजरात या सर्व सीमा प्रदेशांत गोळीबार, तोफखाना व ड्रोन यांचा प्रचंड मारा केला. गोळीबार व तोफखान्याच्या माऱ्याला प्रचंड प्रतिहल्ले करून उत्तर दिले गेले. ड्रोन व क्षेपणास्त्र जे हवेतून आपल्या लष्करी ठाण्यांवर, शहरांवर लक्ष्य करून सोडले होते, असे सर्व हल्ले आपण आपल्या सुरक्षा कवच (Air Defence System)यंत्रणेद्वारे परतवून लावले व हवेतल्या हवेतच भेदून नष्ट केले. भारतीय सुरक्षा कवच हे अभेद्य राहिले व राहील. अशा अभेद्य हवाई कवचाची आपण थोडक्यात माहिती घेऊ. भारतीय हवाई सुरक्षा कवच यंत्रणा (Air Defence System) ही बहुस्तरीय रचना असून जमिनी पासून केवळ चार किलोमीटर पर्यंत सामान्यपणे छोटे ड्रोन, बॉम्ब, मिसाईल म्हणजेच हवाई शत्रुलक्ष्य याचा बिमोड करण्यासाठी 'आकाशतीर यांचा वापर यामध्ये केला जातो. याचसोबत भारताच्या भूसेनेकडे असणाऱ्या विमान विरोधी तोफा १. स्ट्रेला 2. तंगुष्का आणि ३. शिल्का यांचा समावेश होतो व शेवटच्या टप्प्यांतील सुरक्षेसाठी त्या वापरल्या जातात. याच प्रकारामध्ये ZU-23-2 स्वयंचलित तोफ 23 मिलिमीटर कॅलिबरची गोळी 2.5 किमी पल्ला आणि 2000 गोळ्या एका मिनिटात फायरींग क्षमता तसेच 40mm L-70 तोफ विमानविरोधी व तत्सम शत्रूलक्ष्य हवेतच उउवून लावण्याची क्षमता, 12.5 किमी पल्ला असणारी प्रभावी तोफ आणि 14.5 मिमी KPV Heavy मशीनगन यांचा ड्रोन विरोधी प्रभावी उपयोग केला जातो. या सर्वात शेवटचा सुरक्षा उपाय म्हणजे VSHORAD (Very Short Range Air Defence) ज्यासाठी सुसज्ज रडार यंत्रणा केली आहे व अद्ययावत व अत्याधुनिक तंत्रज्ञान विकसित करून एकीकृत रडार, विविध प्रणाली, Electro optical fire Control System आणि लेझर गाईडेड बुलेट वापरतात.

या यंत्रणेतील दुसरा स्तर सामान्यपणे जमिनीपासून 3 किमी ते 30 किमी पल्ला व 30 मी ते 6 किमी हवाई उंची (Altitude) यामधील हवाई लक्ष्य भेदण्यासाठी QRSAM (Quick Reaction Surface to Air Missile) वापरतात. या मिसाईल्सचा वेग आवाजाच्या वेगाच्या 4.7 पट (4.7 Mach) इतका असून त्यासाठी अत्याधुनिक निर्देशन प्रणालीचा उपयोग केला जातो. QRSAM ही क्षेपणास्त्र TATA किंवा TATRA ट्रक वर असल्याने त्यांची गतिमानता सहज असते. याचसोबत S-125 पेचोरा (रशियन) क्षेपणास्त्र, 3.5 Mach उड्डाण गती आणि JK33 Osa-Ak of S-200 अंगारा क्षेपणास्त्र या यंत्रणेत तैनात आहेत. बराक-8 (Barak-8) ही इस्त्राईल बरोबर विकसित केलेले LRSAM/SRSAM प्रकारातील क्षेपणास्त्र ज्याचा पल्ला 0.5 किमी पासून 100 किमी आणि हवाई उंची 16 किमी पर्यंत, आवाजाच्या गतीच्या दुप्पट वेग आणि 2 way data link, IIR Seeker अशा निर्देशन प्रणालीने युक्त क्षेपणास्त्र तैनात आहे, त्याच बरोबर क्वाड्रत (kvadrat) 2K12 kub आणि स्पायडर (Israel), पायथॉन, डर्बी ही क्षेपणास्त्रेही या दुसऱ्या स्तरातील हवाई सुरक्षेसाठी वापरली जातात.

सर्वात महत्वाचे मध्यम व लांब पल्ल्याचे स्वदेशी बनावटीचे क्षेपणास्त्र म्हणजे 'आकाश'. 3.5 Mach गती, 45 किमी पल्ला, मिड कोर्स कमांड गायडंस, टर्मिनल ॲक्टीव्ह रडार होमिंग, 60 किग्रॅ HE FRAG युद्धशीर्ष ही अचूकता व भेदकता वाढविणाऱ्या क्षेपणास्त्राच्या भारतीय वायूसेनेच्या आठ स्कॉड्रन व भारतीय स्थलसेनेच्या दोन रेजिमेंट कार्यरत आहेत. आकाश क्षेपणास्त्रे T-72, BMP-2, टाटा ट्रक यांचा उपयोग प्लॅटफॉर्म म्हणून करतात.

हवाई मार्गे येणारी फायटर जेटस लटाऊ विमाने, क्रूझ क्षेपणास्त्रे, UAVs, Air-to-Surface मिसाईल या प्रकारच्या सर्व शत्रूलक्ष्याला प्रभावी पणे तोंड देऊन हवेतल्या हवेतच नष्ट करणे हे काम आपले स्वदेशी आकाश क्षेपणास्त्र प्रभावी व चोखपणे पार पाडते हे या ऑपरेशन सिंदूरद्वारा सिध्द झाले आहे. या साठी "स्वदेशी राजेंद्र" 3D Phased Array ही स्वदेशी रडार प्रणाली, जी एकाच वेळी 64 शत्रूलक्ष्यांवर नजर ठेऊन सर्वात धोकादायक चार टार्गेट लक्ष्यभेद करते. हे करण्याकरिता दोन क्षेपणास्त्रे एका लक्ष्यासाठी निर्धारित केली जातात. ऑपरेशन सिंदूर मध्ये याची कामगिरी फार महत्वाची राहिली आहे.

या यंत्रणेच्या शेवटच्या स्तरामध्ये Ballistic Missile Defence (BMD) प्रणाली आहे. ही दोन टप्प्यांत विभागली आहे. यामध्ये खूप दूरचा पल्ला म्हणजे 2000 किमी पेक्षा अधिक आणि 2000 किमी पेक्षा कमी पल्ला असणारे शत्रूचे क्षेपणास्त्र हवेतच नष्ट करण्यासाठी पृथ्वी एअर डिफेंस (PAD) व ॲडव्हांस्ड एअर डिफेंस (AAD) असे दोन भेदक क्षेपणास्त्र (Interceptors) विकसित करण्यात आले आहेत. त्याच्या यशस्वी चाचण्याही झाल्या आहेत.

पाकिस्तानने नवी दिल्ली टार्गेट करून "फतेह - 2" हे बॅलेस्टिक मिसाईल 10 मे ला सोडले होते व ते हरियाणा मधील सिरसा येथे हवेतल्या हवेतच चार भाग असणाऱ्या रशियन बनावटीच्या S-400 या सुदर्शन चक्राप्रमाणे अभेद्य असणाऱ्या प्रणालीने भेदून नष्ट केले. या आक्रमक कारवाईचे उत्तर म्हणून पाकिस्तानच्या अकरा विमानतळा वरील सर्व सुरक्षा यंत्रणा, रडार प्रणाली आणि सपोर्ट सिस्टीम, क्षेपणास्त्र यंत्रणा यांना लक्ष्य करून ब्राह्मोस व तत्सम प्रभावी क्षेपणास्त्रांचा प्रतिहल्ला भारताने केला व पाकिस्तानचे आतोनात नुकसान करून त्यांच्या हवाई यंत्रणांचे कंबरडे मोडले. "रुद्रम" हे Anti Radiation क्षेपणास्त्र भारताने नुकतेच यशस्वीरित्या विकसित केले होते, त्याच्या फायरींग चाचण्याही घेतल्या होत्या, त्याचाही या हल्ल्यांमध्ये (Anti Radiation Missile - Rudram) उपयोग केला असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

पाकिस्तानद्वारे केवळ भारताची राजधानीच नाही तर अमृतसरचे स्वर्णमंदिर, वैष्णो देवी अशी अनेक श्रध्दास्थाने लक्ष्य करून अनेक शहरांवर जम्मू काश्मिर, पंजाब, राजस्थान, भुज गुजरात सर्व ठिकाणी मोठ्याप्रमाणावर ड्रोन व मिसाईल हल्ले केले गेले. भारताने ते सर्व हवाई हल्ले हवेतल्या हवेतच नष्ट करून देशाचे बहुस्तरीय "हवाई सुरक्षा कवच" अभेद्य असल्याचे दाखवून दिले. भारतीय सशस्त्र दलांनी एका समन्वित मोहिमेअंतर्गत, पाकिस्तानच्या तेरा पैकी अकरा लष्करी विमानतळांवर 'ब्रह्मोस' क्षेपणास्त्रांद्वारे अचूक हल्ले केले. या अचानक आणि निर्णायक कारवाईमुळे पाकिस्तानची लष्करी व्यवस्था कोलमडली. विशेषतः, 'किराना हिल्स' भागात झालेल्या एका लक्ष्यित हल्ल्यामुळे, पाकिस्तानच्या अण्वस्त्र साठ्यावर आघात झाल्याची जोरदार चर्चा आहे. या घातक परिणामांमुळे पाकिस्तानने तत्काळ 'सीझफायर'साठी विनंती केली, आणि शरणागती पत्करली. भारताचे रौद्र रूप व तांडव लक्षात घेऊन ही शस्त्रसंधी केली आहे. भारताच्या राजकीय नेतृत्वाने देखील "उधरसे गोली चलेगी तो, इधरसे गोला चलेगा" अशा स्पष्ट शब्दांत पाकिस्तानला समजेल अशाच भाषेत आपले पुढील धोरण स्पष्ट केली आहे. ऑपरेशन सिंदूर अजूनही चालूच आहे, कोणताही दहशतवादी हल्ला हा युध्दच मानला जाईल असे स्पष्ट निर्देश भारताने जाहीर माध्यमांतून व्यक्त केलेले आहेत. रक्त व पाणी, दहशतवाद आणि व्यापार, दहशतवाद आणि शांतीवार्ता एकत्र चालू शकत नाहीत याची स्पष्टता भारताने ऑपरेशन सिंदूर मधून केलेली आहे.

या घटनेतून भारताची सैन्यताकद, स्वदेशी तंत्रज्ञानाची प्रगल्भता, भारत सरकारचा दृढ प्रण, तसेच राष्ट्र म्हणून भारताची परिपक्वता व निर्णयक्षम नेतृत्व यांचे प्रभावी दर्शन घडले. एक शास्त्रज्ञ म्हणून, या कारवाईत वापरलेली स्वदेशी शस्त्रास्त्रे, क्षेपणास्त्रे आणि अत्याधुनिक युद्धसामुग्री यांची अचूकता, भेदकता आणि विश्वासार्हता सिद्ध झाल्याचे स्पष्टपणे अनुभवता आले. या माध्यमातून भारताच्या संरक्षण यंत्रणेने आपल्या तांत्रिक आत्मनिर्भरतेचे ठोस उदाहरण जगासमोर मांडले आहे. लवकरच सीमापारचा आतंकवाद संपुष्टात येईल, अशी ठाम आशा व्यक्त करता येते. विशेष महत्त्वाचे म्हणजे, स्वदेशी शस्त्रास्त्रांचा वापर केवळ सामरिक आत्मनिर्भरता साधण्यासाठीच नव्हे, तर परदेशी अवलंबित्व कमी करण्यासाठी आणि देशांतर्गत संरक्षण उद्योगाला चालना देण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरत आहे. याचा आर्थिक दृष्टिकोनातूनही मोठा फायदा आहे—कारण ही शस्त्रास्त्रे तुलनेने कमीतकमी खर्चात अधिक कार्यक्षमतेने परिणाम साधणारी ठरली आहेत.

लेखक हे DRDOच्या पुणे येथील संशोधन संस्थेत कार्यरत असलेले निवृत्त ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ आहेत. संरक्षण तंत्रज्ञान क्षेत्रात त्यांना दीर्घ अनुभव असून अनेक महत्त्वाच्या प्रकल्पांमध्ये त्यांनी योगदान दिले आहे.