इस्रो : स्वदेशी विज्ञानाचीअंतराळ झेप

श्री. विनय मधुकर जोशी

१५ ऑगस्ट २०२५ रोजी भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) आपली ५६ वर्षांची प्रेरणादायी वाटचाल पूर्ण करत आहे. स्वातंत्र्यानंतर भारताने विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून स्वावलंबी होण्याचा मार्ग स्वीकारला आणि इस्रो ही त्या स्वदेशी विज्ञानाच्या प्रगतीचे सर्वोत्तम उदाहरण ठरली. चांद्रयान, मंगळयान, आदित्य -एल१ यांसारख्या मोहि मा, आणि गगनयानसारखी मानवयुक्त मोहिम ही स्वदेशी संशोधनाची फळं आहेत.

---

विज्ञान आणि तंत्रज्ञान कोणत्याही राष्ट्राच्या प्रगतीचे खरे मापक असतात. मोठी झेप घेणारी राष्ट्रे ही आधी विज्ञानात स्वावलंबी बनतात आणि त्यांचे प्रतिबिंब त्या राष्ट्राच्या सर्वांगीण विकासात उमटते. भारताच्या बाबतीत, स्वदेशी वि ज्ञानाच्या विकासातून घडलेल्या यशस्वी वाटचालीचे सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था- इस्रो. १५ ऑगस्ट २०२५ रोजी देशात जिथे ७९ वा स्वातंत्र्यदिन साजरा होत आहे, तिथे इस्रो आपली ६७ वर्षांची प्रेरणादायी वाटचाल पूर्ण करत आहे. या निमित्ताने इस्रोचा हा प्रेरणादायी प्रवास, त्यातील वि ज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन, स्वदेशी संशोधनाचे बळ, हे सर्व जाणून घेणे अत्यंत गरजेचे ठरते.

एकोणिसाव्या शतकात जगभरात वैज्ञानिक क्रांती होत असताना भारत मात्र पारतंत्र्याच्या जोखडात अडकलेला होता. स्वातंत्र्याची पहाट उजाडू लागली तशी काही भारतीय वैज्ञानिकांच्या डोळ्यात अंतराळाला स्पर्श करण्याची स्वप्ने दिसू लागली. डॉ. विक्रम साराभाई आणि डॉ. होमी भाभा हे या परिवर्तनाच्या केंद्रस्थानी होते. त्यांनी स्वदेशी संशोधन आणि तंत्रज्ञानाच्या जोरावर जागतिक पातळीवर भारताचा ठसा उमटवण्याचे स्वप्न पाहिले. या दोघांच्या प्रयत्नाने १९४५ मध्ये ‘टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च’ या संस्थेची स्थापना झाली.

१९४७ मध्ये भारत स्वतंत्र झाला खरा, पण देशाच्या समोर त्या काळात गरीबी, शिक्षण, आरोग्य, शेती, औद्योगिकरण यांसारखी अनेक मूलभूत आव्हाने होती. अर्थसंकल्प मर्यादित होता, आणि त्यातही अनेक क्षेत्रांसाठी प्राथमिकता ठरवावी लागत होती. अशा वेळी अंतराळ संशोधनासाठी निधी मागणं म्हणजे अनेकांच्या मते ‘स्वप्नाळूपणा’ किंवा ‘वायफळ खर्च’ ठरू शकला असता. पण डॉ. विक्रम साराभाई आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी विज्ञान हे केवळ प्रयोगशाळांपुरतं मर्यादित न राहता, देशाच्या सर्वांगीण विकासासाठी एक महत्त्वाचे साधन ठरू शकते हे शासनाला पटवून दिले. परिणामी बहुतांश लोकांना वायफळ खर्च वाटून देखील अवकाश कार्यक्रम सरकारने स्वीकारला.

या दृष्टिकोनातूनच १९६२ मध्ये भारत सरकारने ‘भारतीय राष्ट्रीय अंतराळ संशोधन समिती’ (Indian National Committee for Space Research - INCOSPAR) ची स्थापना केली. या समितीचे नेतृत्त्व डॉ. विक्रम साराभाई यांनी केले.ही समिती म्हणजे भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाच्या अधिकृत प्रवासाची सुरुवात ठरली. भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाची सुरुवात अगदी साध्या पण महत्त्वाकांक्षी पावलांनी झाली. पृथ्वीच्या चुंबकीय विषुववृत्तावर वसलेले केरळमधील थुम्बा हे छोटंसं गाव वातावरण अभ्यासासाठी आदर्श ठरलं. इथल्याच एका जुन्या चर्चमध्ये ‘थुम्बा इक्विटोरिअल लॉन्चगिं सेंटर’च कार्यालय उभं राहिलं, आणि चर्चपासून काही किलोमीटरवर असलेला समुद्रकिनारा रॉकेट प्रक्षेपणासाठी निवडण्यात आला. अत्यंत मर्यादित साधनसंपत्तीमुळे, रॉकेटचे सुटे भाग सायकलवरून आणले जात. नारळाच्या झाडाखालीच डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम आणि त्यांचे सहकारी त्यांची जुळवाजुळव करत. अशा प्रतिकूल परिस्थितीतही २१ नोव्हेंबर १९६३ रोजी भारताने पहिलं साउंडिग रॉकेट यशस्वीपणे प्रक्षेपित केलं — आणि याच क्षणाने भारताच्या स्वदेशी अंतराळ संशोधन युगाची मुहूर्तमेढ रोवली.

१९६८ मध्ये भारताने थुम्बा येथील प्रक्षेपण केंद्र जागतिक वैज्ञानिक सहकार्याच्या दृष्टिकोनातून संयुक्त राष्ट्रांना अर्पण केलं. ही कृती म्हणजे केवळ एक राजनैतिक निर्णय नव्हे, तर भारतीय संस्कृतीत खोलवर रुजलेल्या ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ आणि ज्ञानवाटपाच्या परंपरेचं प्रतीक होती. “जे जे आपणासी ठावे, ते इतरांसी सांगावे, शहाणे करून सोडावे अवघे जन” – समर्थ रामदास स्वामींच्या या शब्दांचा सार्थ प्रत्यय भारताच्या या भूमि केतून आला. राष्ट्रीय पातळीवर अवकाश संशोधन अधिक सुसंगत, संघटित आणि व्यापक करण्याच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण पावले उचलली गेली. याच प्रयत्नांतून, भारतीय राष्ट्रीय अंतराळ संशोधन समितीचे (INCOSPAR) आधुनिकीकरण करण्यात आले आणि १५ ऑगस्ट १९६९ रोजी ति चे रूपांतर ‘भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था’ म्हणजेच इस्रो या नव्या स्वरूपात करण्यात आले.

१९७१ मध्ये डॉ. विक्रम साराभाई यांच्या अचानक निधनाने भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाला मोठा धक्का बसला. त्यांच्या निधनानंतर काही काळ एम. जी. के. मेनन यांनी इस्रोच्या अध्यक्षपदाची जबाबदारी घेतली. त्यानंतर १९७२ मध्ये डॉ. सतीश धवन यांच्याकडे इस्रोची धुरा सोपवण्यात आली. डॉ. धवन यांच्या नेतृत्वाखाली इस्रोची स्वदेशी विज्ञानाची वाटचाल अधिक जोमाने सुरु राहिली. स्वदेशी उपग्रह निर्मितीचे डॉ साराभाईंचे स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी सतीश धवन यांनी प्रयत्न सुरु ठेवले. त्यांनी इंडो सोव्हिएत सॅटेलाईट प्रोजेक्ट (ISSP ) मोहीम बंगळूर इथे सुरु करून उपग्रह निर्मितीचा पाया घातला.

यु आर राव यांच्या नेतृत्वाखाली बंगळूर इथल्या पिनया भागात साध्या कामचलाऊ शेड मध्ये  स्वदेशी उपग्रह निर्मितीचे काम सुरु झाले. शास्त्रज्ञांच्या अथक प्रयत्नातून अखेर १९ एप्रिल १९७५ला पहिला स्वदेशी उपग्रह रशियाच्या मदतीने शिया मधिल कापुस्टीन यार ह्या अवकाश कें द्रावरून अवकाशात सोडण्यात आला. या उपग्रहाला महान भारतीय खगोलविद आर्यभट यांचे नाव देण्यात आले. आर्यभटाच्या यशानंतर इस्रोने एकामागून एक प्रयोगशील मोहीमा हाती घेतल्या. या दशकात भारताने अंतराळात उपग्रह पाठवणे, रॉकेट विकसित करणे आणि तांत्रिक स्वावलंबन यामध्ये महत्त्वपूर्ण प्रगती केली.

१९७५ मध्ये ‘नासा’च्या मदतीने सॅटेलाइट इन्स्ट्रक्शनल टेलिव्हिजन एक्सपेरिमेन्ट- ‘साईट’ नावाचा कार्यक्रम राबविण्यात आला. याद्वारे भारतातील २० जिल्ह्यांतील २४०० गावांमध्ये उपग्रहांच्या मदतीने दूरदर्शन दिसू लागले. साईटच्या धर्तीवर पुढे देशांतर्गत संदेशवहनासाठी सॅटेलाइट टेलिकम्युनि केशन एक्सपेरिमेंट प्रोजेक्ट(STEP) प्रकल्प पार पडला. या प्रकल्पातून शास्त्रज्ञानी उपग्रहांच्या संदेशवहनाचे तंत्र आत्मसात केले आणि  स्वदेशी उपग्रह कार्यक्रम, ‘इन्सॅट’ च्या निर्मितीला चालना मिळाली. उपग्रह प्रकल्पांच्या व्यवस्थापनासाठी इस्रो सॅटेलाईट सेंटर स्थापन झाले.

भारतीय वैज्ञानिकांनी उपग्रह निर्मितीचे तंत्र विकसित केले असले तरी, त्या उपग्रहांना पृथ्वीच्या कक्षेत नेण्यासाठी आवश्यक असलेले प्रक्षेपण यान (रॉकेट) भारताकडे नव्हते. त्यामुळे भारताला इतर प्रगत देशांच्या प्रक्षेपण सेवांवर अवलंबून राहावे लागत होते. हे तांत्रिक अवलंबन दूर करण्यासाठी आणि परिपूर्ण स्वदेशी अंतराळतंत्रज्ञान प्राप्त करण्याच्या ध्यासातून, इस्रोने सॅटेलाईट लॉन्च व्हेईकल (SLV) प्रकल्प हाती घेतला.या महत्त्वाकांक्षी प्रकल्पाचे नेतृत्व डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्याकडे सोपवण्यात आले. रॉकेटच्या प्रक्षेपणासाठी आंध्रप्रदेशातील श्रीहरिकोटा येथे अधिक सुसज्ज आणि अत्याधुनिक उपग्रह प्रक्षेपण केंद्र उभारण्यात आले. याच ठिकाणी १९७९ मध्ये SLV-3 या स्वदेशी प्रक्षेपण यानाचे पहिले उड्डाण झाले. मात्र, हे यान उड्डाणानंतर काही वेळातच नियंत्रणाबाहेर गेले आणि अखेर समुद्रात कोसळले.

अपयशाच्या या अनुभवाने खचून न जाता, इस्रोच्या शास्त्रज्ञांनी अधिक प्रयत्नपूर्वक सुधारणा केल्या. १९८० हे वर्ष इस्रोच्या इतिहासातील मैलाचा दगड ठरले. कारण याच वर्षी, भारताने स्वतः विकसि त केलेल्या SLV-3 या प्रक्षेपण यानाद्वारे ‘रोहिणी-१’ हा स्वदेशी उपग्रह श्रीहरिकोटा येथून यशस्वीपणे अंतराळात पाठवला. आणि  भारत उपग्रह प्रक्षेपणाची क्षमता असणाऱ्या मोजक्या देशांच्या पंक्तीत जाऊन बसला १९८१ ते १९९१ हे दशक भारताच्या अंतराळ इतिहासात पायाभूत सुविधा उभ्या राहण्याचे दशक होते. INSAT आणि IRS सारख्या मालिकांनी भारताच्या माहिती, हवामान आणि विकास क्षेत्रात क्रांती घडवली. भारतीय राष्ट्रीय उपग्रह- इन्सॅट हि भूस्थिर उपग्रहांची मालि का मैलाचा दगड ठरली. इन्सॅट मालिकेतील इन्सॅट-२इ, इन्सॅट-३ब, इन्सॅट-३इ, कल्पना-१ जीसॅट-२, जीसॅट-३ व इन्सॅट-४अ अशा उपग्रहांनी भारताच्या दूरसंचार, आकाशवाणी, दूरदर्शन प्रसार, हवामानशास्त्र इत्यादी क्षेत्रात क्रांती आणली. इन्सॅट आशिया-पॅसिफिक क्षेत्रातील सर्वात मोठी देशांतर्गत दूरसंचार प्रणाली ठरली.

१९८८ मध्ये भारताने पहिला भू-अवलोकन उपग्रह  IRS-1A यशस्वीरित्या प्रक्षेपित केला. यामुळे शेतीसाठी जमीन मोजणी, जलस्रोत व्यवस्थापन, जंगलसंपत्तीचे परीक्षण सारख्या अनेक क्षेत्रांत उपयुक्त माहिती मिळू लागली.

SLV-3 नंतर इस्रोने अधिक प्रगत प्रक्षेपण यंत्रणा विकसित करण्यास सुरुवात केली. छोट्या वजनाचे उपग्रह निम्न पृथ्वी कक्षेत पोहोचवण्यासाठी संवर्धित उपग्रह प्रक्षेपण यान (Augmented Satellite Launch Vehicle - ASLV) विकसित केले गेले. एकूण पाच प्रक्षेपणांचे प्रयत्न झाले, त्यापैकी एकच पूर्णपणे यशस्वी ठरला. तरीही, या प्रकल्पामुळे भारताला महत्त्वपूर्ण तांत्रिक अनुभव मिळाला. प्रक्षेपण तंत्रज्ञानातील बारकावे समजले आणि स्वदेशी तंत्रज्ञानाच्या पायाभूत बाबी अधिक बळकट झाल्या. हे प्रयत्न पुढील PSLV आणि GSLV यांसारख्या यशस्वी प्रक्षेपण यंत्रणांच्या विकासासाठी अत्यंत मोलाचे ठरले.

ASLV प्रकल्पातून मिळालेल्या अनुभवाच्या जोरावर इस्रोने आणखी प्रगत आणि विश्वासार्ह प्रक्षेपण यंत्रणा विकसित केली. १९९४ साली भारताने ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपक (Polar Satellite Launch Vehicle – PSLV) यशस्वीपणे अवकाशात पाठवला. यानंतर भारतीय अंतराळ मोहिमांमध्ये आमूलाग्र बदल घडून आले. पीएसएलव्ही हे केवळ ध्रुवीय कक्षाच नव्हे, तर सूर्य-समकालिक आणि भू-समकालिक कक्षा गाठण्यासही सक्षम ठरले. या यंत्रणेद्वारे कमी खर्चात उपग्रह अवकाशात पाठवणे शक्य झाले आणि भारताची एक विश्वासार्ह प्रक्षेपण सेवा म्हणून ओळख निर्माण झाली. १९९० चे दशक पीएसएलव्हीने गाजवले.

पीएसएलव्हीच्या यशस्वीतेनंतरही, इस्रोसमोर भूस्थिर कक्षेत अधिक वजनाचे उपग्रह पाठवण्याचे मोठे ध्येय होते. या प्रकारच्या कक्षेत उपग्रह पोहोचवण्यासाठी केवळ उंची नाही, तर अत्यंत अचूक गतीची आणि दिशा नियंत्रित शक्तीचीही आवश्यकता असते. विशेषतः प्रक्षेपणाच्या अंतिम टप्प्यात उपग्रहाला योग्य वेग देण्यासाठी प्रचंड ऊर्जा लागते. ही ऊर्जा “क्रायोजेनि क इंजिन”द्वारे मि ळते.

१९९०च्या दशकात, इस्रोने रशि यातील ग्लाव्ह कोसमॉस या संस्थेसोबत क्रायोजेनिक इंजिनसाठी करार केला. परंतु, जागतिक राजकारणातील बदल, आणि अमेरिकेच्या दबावामुळे, रशियाने हा करार रद्द केला. भारतावर आंतरराष्ट्रीय निर्बंध लादले गेले. स्वदेशी विज्ञानात आत्मनिर्भर होण्याची गरज पुन्हा अधोरेखित झाली. ही घटना एका बाजूला इस्रोसमोर मोठं आव्हान ठरली, पण दुसऱ्या बाजूला ती स्वदेशी तंत्रज्ञान उभारणीची संधी ठरली. भारतीय शास्त्रज्ञांनी सातत्यपूर्ण प्रयत्नांनी क्रायोजेनिक इंजिनचे तंत्रज्ञान भारतातच विकसित केले.

आणि याची फलश्रुती म्हणजे १८ एप्रिल २००१ रोजी भूस्थिर उपग्रह प्रक्षेपणयान (Geosynchronous Satellite Launch Vehicle-GSLV) पहिले यशस्वी प्रक्षेपण केले आणि GSAT-1 हा उपग्रह भूस्थिर कक्षेत स्थापन केला. सुरवातीच्या प्रायोगिक उड्डाणानंतर २००४ मध्ये जीएसएलव्हीचे पहिले व्यावसायिक उड्डाण होत शिक्षणाला समर्पित एज्युसॅट हा उपग्रह सोडला गेला.

२००८ मध्ये भारताच्या शिरपेचात मानाचा तुरा खोवला गेला. २२ ऑक्टोबर २००८ रोजी चांद्रयान- १ या मानवरहित यानाचे प्रक्षेपण पीएसएलव्ही-सी रॉकेटच्या सहाय्याने झाले. याचा इम्पॅक्ट प्रोब चांद्रभूमीवर आदळून भारताचा झेंडा चंद्रावर उमटला. चंद्राच्या ध्रुवीय प्रदेशात पाण्याच्या अस्तित्वाचा शोध लावत भारताने जगाचे लक्ष वेधले. चंद्रानंतर भारताने अत्यंत कमी खर्चा मध्ये आणि संपूर्णपणे स्वदेशी तंत्रज्ञानाने मंगळयान मोहीम यशस्वी केली. २४ सप्टेंबर २०१४ ला मंगळयान मंगळाच्या कक्षेत दाखल झाले. पहिल्याच प्रयत्नात मंगळाच्या कक्षेत अंतराळयान पाठविणारा भारत हा जगातील पहिला देश ठरला. १५ फेब्रुवारी २०१७ रोजी इस्रोने PSLV-C37 द्वारे १०४ उपग्रह अवकाशात यशस्वीरित्या स्थापन करत जागतिक विक्रम प्रस्थापित केला.

कारगिल युद्धाच्या वेळी (१९९९) पाकिस्तानी सैनिकांनी आक्रमण केल्यानंतर, भारताने अमेरिकेकडून कारगिल परिसरासाठी अमेरिकन स्थितीदर्शक प्रणाली GPS च्या डेटाची विनंती केली होती. मात्र ही मागणी अमेरिकेकडून फेटाळली गेली. युद्धाच्या संवेदनशील टप्प्यावर भारताला अत्यावश्यक तांत्रिक माहितीपासून वंचित राहावे लागले, ही बाब अतिशय धोकादायक होती. या अनुभवातून भारताने एक महत्त्वाचा धडा घेतला. अत्यावश्यक तांत्रिक क्षेत्रांमध्ये परावलंबन टाळून स्वदेशी विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विकसित करणे ही काळाची गरज आहे हे आपण वेळीच ओळखले. आणि आपली स्वतःची स्थितीदर्शक यंत्रणा विकसित करण्याचा निश्चय करण्यात आला. याच पार्श्वभूमीवर ISRO ने स्वदेशी उपग्रह-आधारित मार्गदर्शन प्रणालीची संकल्पना मांडली आणि तिची अंमलबजावणी सुरू केली. २०१६ मध्ये ‘इंडियन रिजनल नेव्हिगेशन सॅटेलाइट सिस्टिम’ (IRNSS) मालिकेतील सातवा उपग्रह यशस्वीरीत्या अवकाशात सोडण्यात आला आणि भारताची पूर्णपणे स्वदेशी बनावटीची NavIC (Navigation with Indian Constellation) ही स्थितीदर्शक प्रणाली सज्ज झाली आणि स्वतःची GPS प्रणाली असलेल्या मोजक्या देशांमध्ये भारताचा समावेश झाला.

चंद्रयानानंतर भारताने अत्यंत कमी खर्चात आणि संपूर्णपणे स्वदेशी तंत्रज्ञानाच्या आधारे मंगळयान मोहीम यशस्वी केली. २४ सप्टेंबर २०१४ रोजी मंगळयान मंगळाच्या कक्षेत यशस्वीपणे दाखल झाले. पहिल्याच प्रयत्नात मंगळाच्या कक्षेत अंतराळयान पाठवणारा भारत हा जगातील पहिला देश ठरला. तुलनेने कमी पेलोड आणि किफायतशीर डिझाइन असूनही मंगळयानाने महत्त्वपूर्ण वैज्ञानिक योगदान दिले. याच्या ‘मिथेन सेन्सर फॉर मार्स’ या उपकरणाने मंगळाच्या वातावरणात मिथेनच्या अस्तित्वाचे निदर्शन घडवले. तर ‘मार्स कलर कॅमेऱ्याने’ मंगळाच्या पृष्ठभागाचे आणि वातावरणाचे हाय रेझोल्यूशन प्रतिमांकन केले. २०१९ मधील चांद्रयान-२ मोहीम काहीशी अयशस्वी ठरली, पण या अनुभवातून धडा घेत, अधिक अचूक आणि सुधारित प्रणालीसह चांद्रयान-३ मोहिमेची आखणी झाली. १४ जुलै २०२३ रोजी चांद्रयान-३ चे यशस्वी प्रक्षेपण करण्यात आले. २३ ऑगस्ट २०२३ हा दिवस भारतीय अंतराळ संशोधन क्षेत्राच्या दृष्टीने ऐतिहासिक ठरला. चांद्रयान-३ च्या विक्रम लँडरने चंद्राच्या पृष्ठभागावर यशस्वीपणे सुरक्षित अवतरण केले आणि त्यानंतर प्रज्ञान बग्गी बाहेर आली. तिने चांद्रभूमीवर भ्रमण करत वैज्ञानिक निरीक्षणे सुरू केली. अशी कामगिरी करणारा भारत जगातील चौथा तर चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ पोहोचणारा पहिला देश ठरला.

चांद्रयान-३ मधून चंद्राच्या पृष्ठभागाचा अभ्यास सुरू असतानाच, भारताने सूर्याकडेही झेप घेतली. २ सप्टेंबर २०२३ रोजी ‘आदित्य -एल १’ या भारताच्या पहिल्या सौर मोहिमेची यशस्वी प्रस्थान झाले. सूर्याचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी हे अंतराळ यान सूर्य आणि पृथ्वी यांच्या दरम्यान असलेल्या स्थिर गरुुत्वीय बिंदू ‘एल १’ म्हणजचे लॅग्रेंजियन पॉइंट १ येथे स्थापि त करण्यात आले.

भारताची पहिली मानवयुक्त अंतराळ मोहीम ‘गगनयान’ ही आत्मनिर्भर भारताच्या स्वप्नातील एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. याचाच एक भाग म्हणून नुकतेच भारतीय अंतराळवीर शुभांशु शुक्ला हे आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकावर (ISS) जाऊन वास्तव्य करून सुरक्षित परत आले. ही भारताच्या अंतराळ क्षेत्रातील ऐतिहासिक कामगिरी ठरली आहे. राकेश शर्मा यांच्यानंतर अंतराळात गेलेले ते दुसरे भारतीय तसेच ISS वर गेलेले पहिलेच भारतीय ठरले.

स्वदेशी विज्ञान विकसित करत अंतराळ संशोधन क्षेत्रात नवनवे विक्रम प्रस्थापित करण्याची इस्रोची महत्वाकांक्षा  भविष्यातही कायम राहणार असे दिसते आहे. चंद्राच्या पृष्ठभागावरून नमुने पृथ्वीवर आणण्याची चंद्रयान-४ ही महत्त्वाकांक्षी मोहीम आखली जात आहे. चंद्र आणि मंगळाला यशस्वीपणे गवसणी घातल्यानंतर भारत शुक्र ग्रहावर स्वारी करण्यासाठी सज्ज झाला आहे. शुक्रयान या महत्वाकांक्षी योजनेअंतर्गत येत्या काही वर्षांत शुक्राभोवती उपग्रह फिरवत, त्याच्या वातावरणाची सखोल शास्त्रीय निरीक्षणे करण्यात येणार आहेत. याचबरोबर, २०३५ पर्यंत भारत स्वतःचे स्वतंत्र अवकाश स्थानक उभारण्याचा निर्धार इस्रोने केला असून, त्यासाठी मानवयुक्त मोहिमा व दीर्घकालीन अंतराळ वास्तव्याची तयारी सध्या सुरू आहे. हे सारे प्रकल्प भारताला जागतिक पातळीवर अग्रगण्य अंतराळ संशोधन राष्ट्र म्हणून ओळख मिळवून देतील.

जेव्हा जागतिक महासत्ता आपापले यान विविध ग्रहांच्या कक्षेत पाठवू लागल्या होत्या, तेव्हा भारताने आपल्या अंतराळ कार्यक्रमाची माफक, पण महत्वाकांक्षी पावले उचलायला सुरुवात केली. आर्थिक, तांत्रिक आणि संरचनात्मक मर्यादा असूनही, भारताने या क्षेत्रात झपाट्याने प्रगती साधली. इतर प्रगत देशांच्या तुलनेने मर्यादित निधी असूनही इस्रोने विलक्षण काटकसरीने आणि तरीही गुणवत्ता पूर्वक कार्य करून दाखवले. किंबहुना कमीत कमी खर्चात गुणवत्ता हे जणू इस्रोचे ब्रीद ठरले.

या कर्तबगारीतून इस्रोने केवळ जगाचीच नव्हे तर भारतीय जनतेचीही दृष्टी बदलून टाकली आहे. सुरुवातीला अंतराळ कार्यक्रमावर होणारा खर्च अनाठायी वाटत असलेला सामान्य माणूस, आता चांद्रयान व मंगळयानसारख्या मोहिमांचे प्रक्षेपण टीव्हीवर पाहताना गर्वाने भारावून जातो. विविध अंतराळ मोहिमांचे यश देशात दिवाळीप्रमाणे साजरे केले जाते. नुकतेच अंतराळवीर शुभांशु शुक्ला यांचे पृथ्वीवर पुन्हा आगमन झाले, तेव्हा देशभरातील लाखो लोक श्वास रोखून ती क्षणचित्रे पाहत होती इस्रो  फक्त एक संशोधन संस्था न राहता, देशाच्या आत्मवि श्वासाचे प्रतीक ठरली आहे. स्वदेशी विज्ञानाच्या बळातून इस्रोच्या पंखांना अशाच गगनभराऱ्या मिळत राहोत, हीच मन:पूर्वक शुभेच्छा!

(लेखक संगणक अभियंता असून खगोलशास्त्र अभ्यासक आहेत. तसेच विज्ञान भारतीचे नाशिक जिल्हा समन्वयक आहेत.)