आयसीएमआर-राष्ट्रीय विषाणू विज्ञानसंस्था (आयसीएमआर-एनआयव्ही, पुणे)

डॉ . सुनिल रा. वैद्य

आपण सर्व भारतीयांना अभिमान वाटावा असे कोरोना विषाणूच्या जलद तपासण्या/ लसीचे संशोधन केलेल्या पुणे येथील आयसीएमआर -राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्थेचा परिचय तेथे कार्यरत असलेले शास्त्रज्ञ - प्रोफेसर डॉ. सुनिल राणोजीराव वैद्य यांनी सदरील लेखात करून दिलेला आहे. गेल्या ७३ वर्षांमधील संस्थेची प्रगती, तिथे असलेले विभाग, सुरू असलेल्या विविध प्रकल्प याची माहिती देण्यात आली आहे.

---

विषाणू रोग आणि त्यांच्या साथी म्हटलं की पुण्याच्या राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्थेची (एनआयव्ही) नक्कीच देशातील जनतेला आठवण येते. जेंव्हा सगळी जनता कोव्हिड-१९ लॉक डाऊन मुळे घरात बसली होती, तेंव्हा ही संस्था दिवस-रात्र काम करत होती, कोव्हिड-१९ निदान संच तयार करत होती, आणि देशाला लवकरात लवकर लस उपलब्ध करून देण्याच्या प्रयत्नात होती. या संस्थेविषयीच्या बऱ्याच गोष्टी (कोव्हिड-१९ व्यतिरिक्त!) भारतीय जनतेला कदाचित माहित नसतील म्हणून या लेखाचा प्रपंच!

देशातील पहिलं “व्हायरस रिसर्च सेंटर” (व्हीआरसी) तथा “विषाणू संशोधन केंद्र” पुण्यातील ससून रुग्णालय परिसराजवळ देशाचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या काळात सन १९५२ साली सुरू झाले. या केंद्राला पहिल्यांदा संशोधनाचा वारसा आणि आर्थिक हातभार अमेरिकेतील रॉकफेलर फाउंडेशन आणि इंडियन काउन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च (आयसीएमआर) तथा भारतीय आयुर्विज्ञान अनुसंधान परिषद, दिल्ली यांनी लावला. त्यावेळी डॉ. सी जी पंडित ‘आयसीएमआर’ चे महासंचालक म्हणून कार्यरत होते.

त्या काळात डॉ. जे ऑस्टिन केर (१९५३-५५), डॉ. टेलफोर्ड एच वर्क (१९५५-५८), व डॉ. सी आर अँडरसन (१९५८-६१) हे दिग्गज परदेशी शास्त्रज्ञ संस्थेला संचालक म्हणून लाभले. या कालखंडात मुख्यत्वे वैद्यकीय किटकशास्त्र आणि किटकांमार्फत प्रसारित होणारे विषाणूजन्य आजारांवर मोठ्या प्रमाणावर संशोधन झाले, ज्याची दखल जागतिक शास्त्रज्ञांच्या समुदायाने सुद्धा घेतली.

डॉ. जे ऑस्टिन केर डॉ. टेलफोर्ड एच वर्क डॉ. सी आर अँडरसन

डॉ. टी रामचंद्र राव

सन १९६७ साली, संचालक डॉ. टी रामचंद्र राव (१९६१-७०) यांच्या काळात अमेरिकेतील रॉकफेलर फाउंडेशनने संशोधनाची / संचालनाची तसेच आर्थिक मदत बंद केली आणि या केंद्राचा कारभार पूर्णपणे आयसीएमआर या भारत सरकारच्या स्वायत्त संस्थेकडे गेला. तब्बल ११ वर्षांनंतर, १९७८ साली या संशोधन केंद्राचे नामकरण “नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ व्हायरोलॉजी” (एनआयव्ही) तथा “राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्था” असे करण्यात आले व विविध विषाणूजन्य रोगांवर (अस्वच्छ पाण्याद्वारे, हवेद्वारे, रक्ताद्वारे, प्राण्यांद्वारे, किटकांद्वारे प्रसारित होणारे साथीचे रोग) संशोधन जोमात सुरू झाले. पुढे दक्षिण आणि उत्तर भारतात सुद्धा एनआयव्हीने ६-७ उपकेंद्रे (वेल्लोर, सागर, कोलार, म्हैसूर, मंड्या, बंगळुरू आणि गोरखपूर) संशोधनासाठी कार्यरत केले.

नंतरच्या काळात डॉ. एन पी गुप्ता (१९७१-७८), डॉ. खुर्शीद एम पावरी (१९७८-८८, प्रथम महिला संचालक), डॉ. कल्याण बॅनर्जी (१९८८-९७), डॉ. दिपक ए गडकरी (१९९७-९९) यांनी संचालक म्हणून काम पाहिले. या चौघांच्या काळात जीवरसायन शास्त्र (बायोकेमिस्ट्री), रोगप्रतिकार शास्त्र (इम्मुनोलॉजी), विषाणूशास्त्र (व्हायरोलॉजी), वैद्यकीय निदानशास्त्र (क्लिनिकल पथॉलॉजी), रक्त परिक्षणशास्त्र (सेरोलॉजी), साथ रोगशास्त्र (इपीडेमिऑलॉजी), पेशी संवर्धन व पेशी विज्ञान (टिश्यू कल्चर व सेल बायोलॉजी), प्राणी प्रयोगशाळा (लॅबोरेटरी ॲनिमल), वैद्यकीय किटकशास्त्र (मेडीकल इंटोमोलॉजी), इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शक (इलेक्ट्रॉनमायक्रोस्कोपी) या विषयांचे स्वतंत्र आणि अद्यावत सुविधांसह विभाग सुरू झाले आणि अनेक विषाणंचे संस्थेने विस्तृत अध्ययन केले. याच काळात कसनूर फॉरेस्ट डिसीज (केएफडी) वर देशांत प्रथमच संस्थेने लस तयार केली, आणि कर्नाटक प्रदेशात जंगलात राहणाऱ्या लोकांचे लसीकरण करण्यात आले आणि अनेक जीव वाचवण्यात आले. त्या बरोबरच डेंग्यू, चिकनगुण्या, जपानी मस्तिष्क ज्वर, वेस्ट नाईल ज्वर, रेबीज, काविळ, अतिसार (रोटा), शीतज्वर (फ्लू), गोवर, जर्मन गोवर, एडस् या विषाणूजन्य रोगांवर एनआयव्ही मार्फत भरपूर काम भारतभर झाले. पुढे १९९४ ला एचआयव्ही-एड्स संशोधनासाठी वेगळी संशोधन संस्था, “नॅशनल एड्स रिसर्च इन्स्टिट्यूट” तथा “राष्ट्रीय एड्स संशोधन संस्था” पुण्यातील भोसरी परिसरात उभी राहिली. डॉ. बॅनर्जी यांच्या काळात जैव सुरक्षा पातळी-३ (बीएसएल-३) विषाणू प्रयोगशाळेची कल्पना पुढे आली आणि तिचे बांधकाम पुण्यातील पाषाण परिसरात सुरू झाले जे की १९९४ साली पूर्ण झाले. प्रथम दोन प्रयोगशाळा (वैद्यकीय किटकशास्त्र आणि साथ रोग शास्त्र) सुरू झाल्या पण मुख्य प्रयोगशाळा पुढे २००३ साली पूर्ण स्वरूपात कार्य रतझाली.

डॉ. एन पी गुप्ता डॉ. खुर्शीद एम पावरी डॉ. कल्याण बॅनर्जी डॉ. दिपक ए गडकरी

डॉ. अखिलेशचंद्र मिश्रा

पुढे २००४ मध्ये वैद्यकीय किटकशास्त्रात संशोधन करणारे शास्त्रज्ञ डॉ. अखिलेशचंद्र मिश्रा (२००४-१२) संचालक म्हणून रुजू झाले आणि भारतात विषाणू संशोधनाला प्रोत्साहन मिळाले. यात त्यावेळचे पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिगं व त्यांचे मंत्रिमंडळ यांचा दूरदर्शी दृष्टिकोन व आर्थिक हातभार होताच. याच काळात पुढे दुसरी जैव सुरक्षा पातळी-३/४ प्रयोगशाळा (बीएसएल-३/४) व प्रयोगासाठी वापरात येणाऱ्या माकडांसाठी अद्यावत सुविधांसह पिजं ऱ्यांची कल्पना पुढे आली, आणि त्या प्रकारची बांधणी पाषाण परिसरात करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. तयार झालेली अद्यावत प्रयोगशाळा २००५ मध्ये त्यावेळचे राष्ट्रपती आणि थोर शास्त्रज्ञ डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांच्या हस्ते देशाला अर्पण करण्यात आली. याच काळात स्वाईन फ्लू, मर्स करोना, सार्स करोना-१, बर्ड फ्लू रोगांच्या साथी देशात आल्या आणि ह्या प्रयोगशाळांचा वापर/ उपयोग मोठ्या प्रमाणावर झाला. याच काळामध्ये (२००५) देशाला लागणाऱ्या विषाणूशास्त्रातील मनुष्यबळाची गरज ओळखून पूर्वीच्या एक वर्षाच्या “वैद्यकिय विषाणूशास्त्र पदविका (भारतीय वैद्यकीय परिषद मान्यताप्राप्त) अभ्यासक्रमाचे रूपांतर दोन वर्षा च्या एमएससी विषाणूशास्त्र अभ्यासक्रमात करण्यात आले. या पदव्युत्तर अभ्यासक्रमासाठी भारतभरातून जीवविज्ञान (सूक्ष्मजीव/ प्राणी/ वनस्पती शास्त्र) शिकलेल्या विद्यार्थ्यांकडून अर्ज मागवले जातात आणि लेखी परीक्षा घेऊन ३० विद्यार्थ्यांना निवडले जाते. अर्थात यात सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाचे मोलाचे सहकार्य आहेच.

डॉ. देवेंद्र टी मौर्य

पुढे वैद्यकीय किटकशास्त्रामध्येच काम करणारे डॉ. देवेंद्र टी मौर्य (२०१३-१८) संचालक झाले त्यांनी पुण्यात जैव सुरक्षा पातळी-३/४ प्रयोगशाळा कार्यरत केल्या आणि देशात उद्भवणाऱ्या भयंकर साथीच्या विषाणू रोगांवर (क्रिमेन काँगो हेमोरेजिक फिव्हर आणि निप्हा विषाणंचे निदान, सर्वेक्षण, इत्यादी) अधिक काम सुरू झाले. पुढे त्यांच्याच काळात जैव सुरक्षा पातळी-३ फिरत्या प्रयोगशाळेची (मोबाईल लॅब) कल्पना पुढे आली आणि नंतरच्या काळात अमलात सुद्धा आणली गेली.

डॉ. प्रिया अब्राहम

तद्नंतर सीएमसी वेल्लोरच्या वैद्यकीय सूक्ष्मजीवशास्त्राच्या प्रोफेसर डॉ. प्रिया अब्राहम (२०१९-२२) संचालक झाल्या (द्वितीय महिला) आणि नेमक्या त्याच काळात देशाने/ जगाने कोव्हिड-१९ ह्या विषाणूजन्य महामारीचे रौद्र रूप बघि तले. या काळात एनआयव्हीने केलेले कार्य , विलगीकरणासाठी केलेले जलद निदान संच (किट्स), देशात आणि विदेशात वाखाणले गेले. या कठीण प्रसंगात पंतप्रधान श्री नरेंद्र मोदी आणि त्यांच्या सरकारने वेळोवेळी केलेली आर्थिक मदत आणि पाठबळ त्याचे फलित म्हणजे देशात पहिल्यांदाच फक्त ८ महिन्यात कोव्हिड-१९ वर देशी लस तयार झाली व लाखो जीव वाचवण्यात यश आले. यांवर बॉलीवूडने “वॅक्सिन वॉर” नावाचा चित्रपट सुद्धा काढला. नंतर काही दिवसांनी झिका आणि मंकीपॉक्सची साथ सुद्धा देशात सुरू झाली, त्यावर सुद्धा एनआयव्हीने आपले काम चोख बजावले. मधल्या काही कालखंडात (२०००- ४,२०१८-१९, २०२२-२३) बऱ्याच वरिष्ठ शास्त्रज्ञांनी (डॉ. वसंत पडबिद्री, डॉ. रमण गंगाखेडकर आणि डॉ. शिला गोडबोले) काळजीवाहू संचालक म्हणून काम पाहिले जे की तितकेच मोलाचे होते.

डॉ. नवीन कुमार

त्यानंतर इंडियन काउन्सिल ऑफ ऍग्रीकल्चरल रिसर्च तथा भारतीय कृषी संशोधन परिषदेचे पशुवैद्यक सूक्ष्मजीवशास्त्रज्ञ डॉ. नवीन कुमार संचालक म्हणून २०२४ साली रुजू झाले आणि सध्या देशातील विषाणू संशोधनाचे नेतृत्व करत आहेत. नुकताच विषाणूंचा जनुकीय अभ्यास करण्यासाठी “नक्षत्र” नावाचा उच्च दर्जाचा प्रगत आणि जलद संगणक (सुपर कॉम्प्युटर प्लॅटफॉर्म) संस्थेला आयसीएमआरने उपलब्ध करून दिला आहे. गेल्या ७३ वर्षात एनआयव्हीने लाखों साथींचे रोग अभ्यासले, त्यात विविध प्रकारचे करोडों नमुने तपासले, विषाणू रोगांसाठी सर्वेक्षणे केली, कित्येक विषाणूंचा शोध लावला व त्यांना जतन करून ठेवले, कित्येक निदान पध्दती शोधून काढल्या, तपासणीसाठी लाखों निदान संच (किट्स) उपलब्ध करून दिले, वेगवेगळ्या लस चाचण्या केल्या, विविध विषाणू लसी तयार करण्यासाठी मदत केली, नव्हे काही विषाणू रोगांच्या लसी (कसनूर जंगल रोग, जपानी मस्तिष्क ज्वर, कोव्हिड- १९, इत्यादी) सुध्दा तयार केल्या, प्रति - विषाणू औषधे शोधणे सुरू आहे आणि विषाणूशास्त्रासाठी लागणारे मनुष्यबळ (साधारण १००० एमएससी व पीएचडी) सुद्धा तयार केले. या सगळ्या गोष्टीचा फायदा देशाला झालाच पण ही संस्था पुण्यात असल्यामुळे महाराष्ट्र राज्याला मोठ्या प्रमाणावर झाला.

सद्य स्थितीत एनआयव्हीचे मुंबई, बंगळुरू (कर्नाटक) व अल्पुझा (केरळ) येथे उपकेंद्रे आहेत. एक स्वतंत्र राष्ट्रीय संस्था नागपूरला एनआयव्हीच्या नेतृत्वात उभी राहत आहे, जी की एक आरोग्य अभियान (वन हेल्थ) डोळ्यासमोर ठेवून वेगवेगळ्या रोगांवर काम करणार आहे. तसेच आणखी चार एनआयव्ही देशाच्या वेगवेगळ्या प्रांतामध्ये (जम्मू, आसाम, मध्य प्रदेश व कर्नाटक) तयार होऊ घातल्या आहेत ज्याचे नेतृत्व/ पालकत्व पुण्याची मुख्य एनआयव्ही करीत आहे (जिथे २२ विशिष्ट/अती विशिष्ट प्रयोगशाळा, ५० शास्त्रज्ञ आणि ५०० तंत्रज्ञ/ इतर कर्मचारी कार्यरत आहेत). या व्यतिरिक्त देशातील १६२ “विषाणू निदान व संशोधन प्रयोगशाळेचे” पालकत्व पुण्यातील संस्था करत आहे. या सगळ्या प्रवासात, वर निर्देशीत केलेल्या उच्चपदस्थ  शास्त्रज्ञांच्या व्यतिरिक्त अनेक शास्त्रज्ञ, तंत्रज्ञ, अभियंते, कर्मचारी वर्ग, मदतनीस गेल्या ७३ वर्षांत संस्थेसाठी सतत कार्यरत राहिले. संस्थेच्या वृद्धी, विकास आणि विस्तारासाठी त्यांचे योगदान अतुलनीय आहे. अशा सर्व ज्ञात-अज्ञात/ काळाच्या पडद्याआड गेलेल्या व्यक्तींना सलाम/ नमस्कार, एनआयव्ही कुटुंब त्यांचे सदैव ऋणी राहील.

एन आय व्ही कॅम्पस पुणे

(लेखक हे आयसीएमआर- राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्था (एनआयव्ही) पुणे. येथे शास्त्रज्ञ - एफ (वरिष्ठ उपसंचालक) या पदावर कार्यरत आहेत.)