१९२८ साली सुरु झालेले ‘सृष्टीज्ञान’ हे विज्ञाननिष्ठ मासिक — मातृभाषेतून विज्ञानाचा प्रसार करून वैज्ञानिक शिक्षण, वैज्ञानिक दृष्टिकोन व वाचनसंस्कृती यांचा विकास साधणारे एक प्रेरणादायी माध्यम 

​

पार्श्वभूमी:

‘सृष्टीज्ञान’ हे मराठीतील सर्वात जुने, नियमित प्रकाशित होणारे, आणि केवळ विज्ञानासाठी समर्पित मासिक आहे. जानेवारी १९२८ मध्ये या मासिकाचा पहिला अंक प्रकाशित झाला. आजपर्यंत एक हजाराहून अधिक अंकांचे सातत्यपूर्ण प्रकाशन ही अत्यंत गौरवाची बाब मानली जाते, आणि ही बाब जागतिक स्तरावरही उल्लेखनीय ठरावी अशी आहे. सृष्टीज्ञान मासिकाने यापूर्वीच १००० अंकांचा महत्त्वपूर्ण टप्पा पार केला आहे.

​

प्रेरणा आणि प्रारंभ:

‘सृष्टीज्ञान’ मासिकाची स्थापना प्रा. गो. रा. परांजपे यांच्या दूरदृष्टीतून झाली. ते एक प्रखर राष्ट्रनिष्ठ विचारवंत, विज्ञानप्रेमी आणि तत्त्वज्ञानाचे अभ्यासक होते. शिक्षणतज्ज्ञ म्हणूनही त्यांनी समाजावर मोठा प्रभाव टाकला. जर्मनीच्या प्रवासात त्यांनी तेथील समाजाचा वैज्ञानिक दृष्टिकोन, वाचनसंस्कृती आणि मातृभाषेतून होणारा विज्ञान प्रसार अनुभवला. त्यामुळे भारतात परतल्यावर त्यांनी मराठी भाषेतून विज्ञान मासिक सुरू करण्याचा संकल्प केला – असा मासिक जो समाजात वैज्ञानिक विचारांची बीजे रोवील आणि विज्ञान लोकाभिमुख करेल. या विचारातूनच जानेवारी १९२८ मध्ये ‘सृष्टीज्ञान’ मासिकाची स्थापना झाली. त्यांच्या या उपक्रमाला कै. प्रा. दिनकर धोंडो कर्वे, कै. श्री. सत्यबोध बाळकृष्ण हुदलीकर यांच्यासह इतर विज्ञानप्रेमी व समाजसुधारकांचा मोलाचा पाठिंबा लाभला..

​

​आवश्यकता:

मातृभाषेतून विज्ञान शिक्षण मिळण्यासाठी व वैज्ञानिक दृष्टिकोन वाढीस लागण्यासाठी सृष्टीज्ञान प्रयत्न करित आहे. इंग्रजी माध्यमातून इंटरनेट द्वारा वैज्ञानिक माहितीचा मोठा खजिना उपलब्ध आहे. परंतु ते सर्व समजण्याची क्षमता सर्वांकडे असतेच असे नाही. विशेषतः वैज्ञानिक संकल्पना परकीय भाषेतून समजणे अवघड असते. मातृभाषा समजण्यास सोपी असते. मातृभाषेतून वैज्ञानिक संकल्पना सहजरित्या व चांगल्या पद्धतीने समजतात, राईट टू एज्युकेशन मध्ये, तसेच नवीन शैक्षणिक धोरणामध्ये सुद्धा मातृभाषेतून शिक्षणास महत्त्व दिले गेले आहे.

समाजातील अबाल वृद्धांमध्ये विज्ञानाची गोडी लागावी, शास्त्रीय माहिती सोप्या भाषेमध्ये उपलब्ध व्हावी आणि यायोगे देशातील प्रचलित शिक्षण पद्धतीस उत्कृष्ट पूरक व्यवस्था निर्माण करणे, हा सृष्टिज्ञान चा संकल्प आहे.

​

प्रकाशन प्रवास:

मासिकाचे संपादन करण्यासाठी आजवर अनेक मान्यवर व्यक्तींनी वेळोवेळी मोलाचे योगदान केले असून, विशेष उल्लेखनीय व्यक्ती पुढील प्रमाणे  डॉ. वि. वा. नारळीकर, डॉ. भालचंद्र उदगावकर डॉ. वि. ना. भाजेकर, डॉ अ. मा. लेले, डॉ. गो. रा. केळकर, डॉ. जयंत नारळीकर, डॉ  मो. रा. चिपळूणकर, डॉ. वि. ना. गोखले, डॉ. निरंजन घाटे, डॉ. क. कृ. क्षीरसागर, प्रा. भालचंद्र उदगांवकर, प्रा. य. बा. राजे,  प्रा. प्र. वि. सोहनी, प्रा. प्र. रा.आवटी आणि प्रा. श्री. ल. आजरेकर व अन्य अनेक लोकांनी संपादन केले.

​

पुण्यातील सुप्रसिद्ध संस्था, आर्यभूषण मुद्रणालयकडे जानेवारी १९३३पासून, मासिकाचे मालकी हक्क सुमारे ४२ वर्षे होते. तत्पूर्वी बालोद्यान, मुद्रणालय, लक्ष्मीनारायण मुद्रणालय, गणेश महादेव आणि कंपनी, आदींकडून हस्तांतरित होत राहिले. जानेवारी १९७५  पासून मासिकाचे सर्वाधिकार महात्मा फुले वस्तू संग्रहालय घोले रोड पुणे यांचे कडे आले. सृष्टीज्ञान अखंडित प्रकाशित होण्याची परंपरा फुले संग्रहालयाने फेब्रुवारी २०२३ पर्यंत पाळली आणि मार्च २०२३ पासून सृष्टिज्ञान चे मालकी हक्क विज्ञान भारती पुणे, या सेवाभावी संस्थेकडे आले आहेत.

​

विज्ञान भारती:

स्वदेशी विज्ञान चळवळ १९९१ मध्ये Indian Institute of Science (भारतीय विज्ञान संस्थान) बंगळूरू येथे प्राध्यापक के. आय. वासू यांच्या मार्गदर्शनाखाली काही शास्त्रज्ञांनी सुरु केली. या चळवळीने देशभरात वेग धरला आणि यातूनच विज्ञान भारती ची स्थापना झाली. विज्ञान भारती देशभरात ३५ प्रांतांमध्ये आणि विदेशात ९ देशांमध्ये कार्यरत आहे. स्वायत्त संस्था आणि खाजगी संस्थांच्या माध्यमांतून विज्ञान भारती १३ आयाम आणि ६ उपक्रमांमार्फत विविध क्षेत्रांत कार्य करत आहे.

 

विज्ञान भारतीचे पश्चिम महाराष्ट्र केंद्राचे पुणे येथे मुख्यालय आहे. डॉ नितीन करमाळकर, सावित्रीबाई फुले विद्यापीठाचे माजी कुलगुरू विज्ञान भारती पश्चिम महाराष्ट्राचे अध्यक्ष आहेत. आपल्या देशाचा वैज्ञानिक वारसा आणि वर्तमान जगातील वैज्ञानिक शोध यांचा सर्वसामान्यांना परिचय करून देण्यासाठी शाळा आणि महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांसाठी कार्यक्रम आणि इतर सामान्य जनतेसाठी वैज्ञानिक व्याख्याने आयोजित केले जातात. मार्च २०२३ पासून सृष्टीज्ञान मासिकाचे हक्क विज्ञान भारतीकडे आले आहेत. सृष्टीज्ञान मासिकाचा उद्देश आणि विज्ञान भारतीचे ध्येय समान असल्याने सृष्टीज्ञान मासिकाद्वारा विज्ञान प्रसार मराठीमधून महाराष्ट्रभर करावा या उद्देशाने विज्ञान भारती प्रयत्न करत आहे.

​

प्रस्तावित प्रकल्प:

वर्तमानकाळात विद्यार्थ्यांमध्ये आणि एकंदरीत अवांतर पुस्तक वाचनाची सवय आणि आवड कमी होत जात आहे असे दिसून येते. विविध ग्रंथालये, मासिके यांचा वाचकवर्ग कमी होत जात असल्याचे निरीक्षण आहे. यासर्वामागे अनेक कारणे आढळतात. संपादकांच्या दृष्टीने मासिक चालवणे दिवसेंदिवस खर्चिक आणि तोट्यात आणणारे होत चालले आहे. तरी विशिष्ट उद्दिष्ट्पुर्तीकडे लक्ष ठेवून मासिकांचे अंक प्रकाशित केले जात आहेत. राज्यभरात मराठी भाषेमधून सर्वांपर्यंत वैज्ञानिक शोध, माहिती आणि शिक्षण पोहोचवणे या उद्देशाने या मासिकाचे प्रकाशन आणि वितरण अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचवणे असा या प्रकल्पाचा उद्देश आहे.

 

उद्दिष्ट्ये:

• मातृभाषेतून विज्ञान प्रसार करणे

• विज्ञानातील कुतुहूल, जिज्ञासा जागृत करणे

• घडणाऱ्या घटनांची वैज्ञानिक माहिती, वैज्ञानिक कारणे लोकांपर्यंत पोहोचवणे

• ज्ञानाभावी निर्माण झालेल्या अंधश्रद्धा दूर करणे

• वैज्ञानिक ज्ञानाचा अधिकाधिक प्रसार करणे,

• याद्वारे वैज्ञानिक दृष्टीकोन निर्माण करणे

• नवीन तंत्रज्ञानाद्वारे e-मासिक जगभरात उपलब्ध करून देणे

• नवीन तंत्रज्ञानाद्वारे e-मासिक विद्यार्थ्यांना, युवकांना वाचन प्रवृत्त करणे

​

संपर्क: srushtidnyan1928@gmail.com 
फोन - +91 86689 78401